Özet: Türkler, tarihte milletçilikle ün kazanmış bir millettir. kökü tarihin derinliklerine kadar gitmekle birlikte çok bariz bir biçimde ortaya çıkan bu özellik komşu kavimlerin dikkatini çekmiştir. milli mukadderatın koyu bir milletçiliğe dayanmakla sağlam bir temel üzerine oturtulacağını iyi kavrayan Türkler, daha Hun döneminde milletçiliğin siyasi sahadaki en büyük örneklerini ortaya atmış oluyorlar. Tarihte Türklerin askeri bir kavim olarak yaşaması da, ırkı özellikleri temel eden yüksek seciyelerin yanısıra derin bir milletçilik fikriyle ilgili olmuştur. Batur(Mete), Çiçi, Attila, Bilge kağan, İstemi, Türkşad, Tonyukuk, Bögü kağan, Alp Arslan, Osman Gazi, Sultan Mehmet Fatih, Atatürk gibi hükümdar ve komutanlar, Türk milletçilik fikrinin tarihi ve felsefevi esaslarını ve sistemini yaratmış oluyorlar. Elbette, bilim ve fen sahasında da Türklerin yetiştirdiği büyük bilginler, fikir adamları, sanatçılar, yazarlar da milletçiliği temel eden bir çok şah eserleri yazmaktan hiç uzak durmamışlar. Türk ruhuna güç ve Türklüğe şeref veren şahsiyetler, tarihi olaylar ve büyük başarıları, çeşitli eserler, günümüzde Türk birliğinin oluşmasında da başlıca etkenler arasında gelmektedir. Bu bildiride Türk milletçiliğinin siyasi, hukuk, askeri, iktisad, kültür ve dış ilişkiler sahasındaki belirtilerinden ve yabancı kültüre yönelen tutumlarından söz açmakla Türk milletçiliğinin tarihi esasları göz önüne sergilenir. Bunun yanısıra, Karahanlılardan sonra değişik mukadderatla maruz kalmasına rağmen, Uygurların her zaman “Türk” sözüne içten bağlandıklarından ve aynı bölgede yaşayan çeşitli Türk kavimleriyle kardeş hislerini gittikçe sıklaştırmakla birlikte kazandıkları askeri ve siyasi başarılarında “Türk” sözüne ön planda yer verdiklerinden ve 19. ve 20. yüzyıllarda kalkınmak uğrunda gösterdiği çabalarında Türkiye başta olmak üzere çeşitli Türk memleketlerini güç ve gurur kaynağı olarak tanıdıklarından söz açmakla Uygur topluluğunda yerleşen Türklük sevgisi belirtilir. Böylece, Türk birliğinin oluşmasında Uygurların her sahada çaba göstereceklerinden bir işaret verilir.



Anahtar kelimeler : Türkler, Milletçilik, Türk tarihinde milletçilik



Milliy roh yaki uning emeliy hayattiki ipadisi bolghan milletperwerlik yaki milletchilik bir kishining özmillitige shu milletning tarixini hem tarixta yaratqan maddiy we meniwiy jehettiki qimmet ölchemlirini himaye qilghan halda, hörmet, ishench, sadaqet, mes'uliyet, nazaret we pidakarliq tuyghusi bilen baghlinishi, shuningdek milletni yükseldurush üstide izdinish we küch körsütüsh rohidur.

Mushu menidin éyitqanda, milliy roh bir xil ijtimaiy – siyasiy pikir éqimi yaki prinsipi süpitide milletning mewjut sharaittiki rial halitini nezerge élip, milliy mewjutluq we milliy menpeetni hemmidin üstün orun'gha qoyush meqsitide bir nishan etrapigha oyushushni körsitidu. Milliy roh bir xil medeniyet, ang we irade mesilisi bolup, her qandaq kishi peqet mushu xil roh bilen milletke baghlan'ghandila andin milletning heqiqiy bir ezasi hésaplinidu. Shuni eskertip ötüsh kérekki, gherpte peqet 19- esirge kelgende milliy roh chüshenchisi peyda boldi. Bu chüshenche tarqaq halettiki prenislikler (xanliqlar) ni birlikke keltürüsh we osmanli impériyisini parchilash meqsitide slawyan, yunan, gérman, ermen, sirib, arnawut we kurt milletchiligi süpitide otturigha chiqti. Bu milliy roh bir xil qisaschiliq xaraktérige ige bolup,yat milletlerni we ularning medeniyitini chetke tépishni mezmun qilghan siyasiy we medeniyettiki zorawanliq herikitini terghip qilatti. Eksiche Türklerde (Türk kawimliride) körülgen milliy roh we uning mahiyiti bolsa buningdin perqliq bolup, uningda insanning ghururi we qedir – qimmitini qoghdashni merikez qilghan halda, insanchiliq( insanperwerliq) üstige qurulghan yüksilish meqset qilin'ghanidi.

Türklerde, jümlidin uyghurlarda islamiyettin burun we islamiyetning deslepki mezgilliride milliy roh küchlük türde gewdilinip, millet ezalirining ortaq shuarigha we heriket ölchimige aylan'ghan. Bu xil medeniy halet Uyghur medeniyitige mensup her qandaq bir maddiy we meniwiy belgilerde tuluq ekis etken. Bulupmu Batur tengriqut, Chichi, Attila, Türkshad, Tunyuquq, Bilge qaghan, Bögü we Alp Arslanning meshhur nutuqliri milliy rohning yüksek ülgisini gewdilendürüshtek xaraktéri bilen Türklerning siyasiy hayatini küchlük asaslar bilen teminligen. Shuningdek tengrini milliy süpet bilen xaraktérlendürüp “Türk tengrisi” dep atash arqiliq “milliy tengri”(1) chüshenchisini yaratqan Köktürkler bolsa üzining siyasiy, herbiy we medenyet jehettiki bir qatar utuqliri bilen milliy rohtin tarix yaritishning omumiy halitini namayen qilip, insaniyetning siyasiy idiologiyisige yéngi roh we yéngi mezmun qoshqan. Yat millet aptorlirimu Türklerning alahidiligini milliy rohqa baghlap chüshendürgen. Ereplerdin Jahizi, Mes'udi, Mubarekshah guri, Kuteybe ibni Muslim, Farslardin Shemis Kashani, Hemdulla Kazwini we Xatifi qatarliq alimlar we qumandanlar Türklerdiki milliy rohning her qandaq bir millet türkimige sélishturghanda tulimu üstün urunda turidighanlighini qeyt qilip ötken. Zaman jehettinmu her qandaq bir milletning tarixigha sélishturghanda eng qedimiylikke ige bu milliy roh tariximizda “Kök bore”(Bozkurt)din ibaret simwolluq obraz arqiliq bir xil medeniyet tipini shekillendürüp, milletning mewjutluq we tereqqiyatigha, shundaqla ümüt, ghurur we sherep bilen yashishigha asas we körsetme bolup keldi.

<> obrazida simwolluq shekilde eks etken milliy roh aldi bilen Türklerning uyushush – birlik éngining küchlüklikide körülgen. Bu xil roh “Hun”, “Türk”, “Uyghur”, “Oghuz” dégen millet namliridimu ipadilen'gen, bu namlarda omumen uyushush – birlik we uningdin hasil bolghan küch – quwwet we siyasiy iqtidar menisi eks etken. “Oghuzname” dastanidiki Oghuzxan’ning dadisi we taghilirigha qarshi urush qilghanda, uning etrapigha öz ixtiyari bilen toplan'ghanlargha “Uyghur” dégen namning bérilgenligi toghrisidiki melumatlar bizge Uyghurlardiki milliy rohning menbesining bir shexsning yaki bir eserning we yaki melum bir siyasiy guruhning meqsetlik terghibati netijiside peyda bolghan sün'iy haldiki milliy roh bolmastin, belki irqiy amildin menbelen'gen we milliy xaraktérgha aylan'ghan bir xil pisxikilik belge ikenligini chüshendürüp béridu.

Melumki, jughrapiyilik muhitmu irqiy tip we pisxilogiyilik alahidilikke yandashqan muhim amilning biri süpitide bir milletning rohiy dunyasi, exlaqiy qiyapetliri, qanun – tüzümining mahiyiti we siyasiy tüzülmisining shekli qatarliq tereplirining shekillinishige belgilik tesir körsitidu. Buninggha misal qilip bu yerde peqet Türklernila tilgha élish kupaye qilidu.

Türklerning, jümlidin Uyghurlarning ana yurti bolghan Ottura Asiyada taghliq – igizlik, qaqas dala we chöllükning igiligen nisbiti chong bolup, eksiche hayatliq üchün zörür bolghan suluq, yaylaq we bostanliq jaylarning kölimi tulimu kichik we tarqaq bolghan. Ottura Asiya’da qerelsiz halda körülüp turidighan kilimat özgürüshliri, qurghaqchiliq we bashqa tebiiy apetlerning adem we charwa – malning hayatigha körsitidighan tesiri, hayatliq makanlirigha bolghan weyranchilighi intayin éghir bolatti. Tarqaq halette we özgürüshchan muhitta yashawatqan insanlarning öz mewjutliqini qoghdishi we siritning tehlikisige taqabil turalishi peqet yüksek derijidiki uyushush küchi bolghandila andin emelge ashatti. Tarqaq halette yashash, ünümsiz tebiiy sharaittin peqet kolliktip küchige tayan'ghandila yashash pursitige érishish, shundaqla tebiiy apet we bashqa krézisler tüpeylidin yéngi hayatliq makanlirini izdep, égiz we xeterlik taghlardin, cheksiz dala -- deshtilerdin kisip ötüshke toghra kélidighan musheqqetlek turmush jeryani Türklerge uyushushning muhimliqini téximu hés qildurghan. Démek, milletning wujudidki uyushush – birlik rohi jughrapiyilik sharaitning zörüriyiti bilen téximu kücheygen. Zhong-guo menbeliridin “Shimaliy sulalilar tarixi” da Uyghurlardiki oyushush – birlik rohi toghrisida söz échilip : “ular küchlük milliy anggha ige. Gerche ularning olturaqlashqan orunliri kéyinche intayin tarqaq bolup, ulargha qarashliq uruq -- qebililer qanchilik yiraqliqta ayrilip turishidin qet'iynezer, hemmisi özlirini ‘chili’ (Uyghur) dep atighan. Qiyinchiliq we yat milletlerge qarshi küreshte, ular bir niyet – bir mexsette öz ara yar yölek bulup, ittipaqliship qiyinchiliqqa taqabil turatti”(2) dep yézilghan. “Shimaliy sulalilar tarixi” da yene “Télilarning uruq – qebililiri eng köp bolup, gherbiy déngiz (kaspi déngizi) ning sherqidin tartip tagh -- jilghilarni boylap jaylashqan. Gerche ularning uruq – qebililiri oxshimisimu, hemmisi ‘Téli’ dep atilidu.”(3) dep melumat bérilgen. Bu yerde tilgha élin'ghan we Uyghurlarnimu öz ichige alghan “Téli” dégen nam del “Türk” dégen namning xenzuche atilishi idi.(4) Yuqiriqi melumatlardimu otturigha qoyulghinidek, Uyghurlarda, shundaqla Türklerde oyushush – birlik rohi yalghuz birla millet kishiliri üchün zörür milliy alahidilik bolush bilenla cheklinip qalmay, belki yene bir menbedin kélip chiqqan, til we medeniyet ortaqlighigha ige milletler guruhining chong birlikige qarap tereqqiy qilghan we “Türk”tin ibaret chong bir millet qarishini yaratqan. Shunga, “Orxun abidiliri” , “Divanu Lughat it Türk”te, shuningdek Erep -- Faris we Yawropa aptorlirining eserliride bular qanche köp tarmaqqa bölünüp, qanchilik keng térritoriyige yéyilghan bolishigha qarimay, birdek halda “Türk” dep xitap qilin'ghan. Bu chong millet qarishi toghrisida Elishir Newai mundaq yazghan:



Ger bir qewm, ger yüz yaki mingdur,

Mueyyen Türk milliti xud méningdur. (5)



Newaidin kéyinmu taki 20- esirning bashlirigha qeder Uyghur kilassikliri “Uyghur” dégen namdin bekrek “Türk” ibarisini ishlitish arqiliq, özlirining Türktlerning ortaq gewdisige bolghan baghlinishi we himayisini ipadilep keldi. Nikita Bichurin bu heqte mundaq deydu: “Kaspiy déngizi’din tartip Köknur’gha qeder bolghan jaylarda olturaq we köchmen bir millet yashaydu. Bu millet Türkche sözlishidu we muhemmedning qanunigha (islam dinigha -- a) ishinidu. Bu insanlar özlirini ‘Türk’ dep xaraktérlendüridu we yashighan memlikitinimu ‘Türkistan’ dep ataydu.”(6) Bügünmü Uyghurlarning her qandaq bir siyasi we ijtima’iy paaliyetke ait chüshenchirilide we tarix, medeniyet tetqiqatlirida Türklük söygüsü ve “Türk” nami aldinqi orun’gha koyulmakta.

Milliy roh tariximizda milletke bolghan hörmet küchiyip, “ulugh millet” qarishi gewdilen'gen. Mehmud Qeshqeri “Türk” nami astidiki millet türkimining tengri teripidin ulughlan'ghanlighini, ularning bashqa millet guruhidin üstün turidighanlighini, tengrining özi ghezeplen'gen milletni Türklerning qoli bilen jazalaydighanlighini, “Türk” dégen namningmu tengri teripidin qoyulghanliqini, hetta herqandaq bir kishining “Türk” dep atalsa, uning ulughluqqa érishidighanliqini bayan qilish arqiliq milletni ulughlash éngining yüksekligini ipadiligen. Milletni ulughlash éngi yene milletni atashta, dölet, paytext, orda namlirida we özliri yashawatqan zéminning jughrapiyilik atalghuliridimu körülgen.

Türklerdiki uyushush – birlik rohi ularda belgilik bir siyasiy küchning yitekchiligide teshkillik we tertiplik yashash qarishini yaratqan. Shu seweplik ularning qurghan döletliri qandaqtur bir guruhning qoral küchige tayinip tikligen déktaturisi bolmastin, belki öz ixtiyari bilen uyushup, hökümdar bilen birleshken we uni qobul qilghan keng xelqning gheyriti we töhpisi bilen shekillen'gen siyasiy teshkil idi. Wesiqilerdimu döletni qurghanlarning xelq ikenligi tilgha élinidu.(7) Bu roh Türklerning siyasiy – huquq tarixida milletning pütkül ezalirini, shundaqla bir sistémigha mensup we ortaq medeniyet asasigha ige millet türkümlirini bir bayraq astigha toplap, ularni qudretlik bir döletning himayisi bilen ortaq güllinish pursitige érishtürüshni meqset qilghan hakimiyet qarishining tiklinishige menbe bolghan. Bu chüshenchining tünji belgisini Batur tengriqut “barche oqya tutqan xelqler bir aile bolup uyushti”(8) dep teswirligen. “Türk milletchiligining ana kitabi”(9) dep teriplinidighan “Orxun abidiliri” de Köktürk qaghanlirining sherqte Qidirqan taghliri’din gherpte Tömür quwuq’qiche bolghan jaylarda yashaydighan pütün Türklerni Köktürk hakimiyiti astigha merkezleshtürüsh üchün küresh qilghanliqi tekrar tilgha élinidu. Uyghurlarning uyushush we uyushturush küchi téximu küchlük boldi. Uyghurlar éghir siyasiy we bashqa hadisiler tüpeylidin qattiq weyran bolghan chaghlardimu assimilatsiye we yoqilishqa qarap yüzlenmey, belki qaytidin bash kötürüp yéngi hakimiyetlerni berpa qilishqa térishqanlighi ularning oyushush -- birlik ruhi bilen munasiwetlik idi. Hazirmu Uyghurlarning turmush usulida oyushush – birlik, ömlük hemmidin bekrek tekitlinidu we “inaq bolsa el, hemme bolar tel” dep temsil qilinidu. Shu seweplik miladiye 8-esirdin 13- esirgiche bolghan mezgilde Ottura Asiya’diki barliq Türkiy qebililer we iran nesillik bezi xelqler Uyghurlar etrapigha uyushup, “Uyghur” namida atilidighan halet shekillen'genidi(10). Buninggha munasip halda miladi 13 - esirde Ottura Asiya bashqa millet aptorliri teripidin “Uyghur yéri” dep atalghanidi. Shundaq qilip “Uyghur” dégen nam gerche “Türk” dégen nam bilen tengdash orun'gha ötken we uningdinmu bekrek tesirge ige bolghan bolsimu, meshhur Buddizm terjimani Singqu Seli Tutung öz tilini “Türk tili” yaki “Türk – Uyghur tili” dep atighinigha oxshash, Uyghurlar yenila özini awwal “Türk”, andin “Uyghur” dep atashni himaye qildi. “Qutadghu Bilig”din bashlap Uyghur ediplirining eserleride “Uyghur” sözining ornigha “Türk” sözi qollinildi. Bu xil milliy we edebiy en’ene taki 20 – esirning 50-yillirigha keder Uyghurlarda eyni shekilde we nahayiti éniq halette dawam qildi. Hazirmu xelk ichide bezi ziyalilar öz tilini “Türkani” dep ataydu. Yene bezi ziyalilar Erep we Fars tilliridin qilghan terjime eserlerni “Türkiylidim” deydu.

Türklerning qedimde siyasiy we herbiy jehette üstünlük qazinishining menbesining ularning uyushush -- birlik rohida ikenligini yat milletlermu tuluq chüshen'gen. Shu seweplik yat milletler Türklerning küchi we tesirini cheklesh üchün, hemmidin awwal siyasiy yaki herbiy wasitidin bekrek, teshwiqat we bashqa chareler arqiliq ularning uyushush -- birlikini parchilashni eng asasiy wasite qilip tallighan we shu arqiliq közligen meqsitige yetken. Netijide Hunlar dewridin bashlap bu milletlerning hayatidiki eng éghir tarixiy qismetler uyushush – birlik parchilan'ghanda yüzbérip keldi. Hunlarning meshhur dahisi Attila bir milletning mewjutliqi, tereqqiyati we shan -- sheripi üchün uyushush – birlikning eng muhim amil ikenligini körsitip mundaq nutuq sözligen: < ning qandaq menide ikenligini obdan bilidighanlar yoq. Boysundurghili bolidighan milletler bilen ittipaq tüzüp, millitimiz ‘Hun rohi’ni unutti. Aldimizdiki sinaqlarda utuq qazinishni arzu qilsaq, Hun nizamini, hun exlaqini we hun chüshenchisini bilishimiz kérek. Hun milliti yalghuz bizdin bolghan kishilardinla teshkil tapmaydu. Hunlar dunyagha hökümran bolush yolida bizge qétilishni xalaydighanlarningmu millitidur. Hun bolushni xalaydighan her kishini millitimizge qobul qilishimiz kérek. Kücheymekchi bolsaq burundin dawamlashturup kéliwatqan musteqil millet tedbirliride muhim özgürüsh yasishimiz kérek. Millitimning birlishishini tosidighan her qandaq bir qewmge, qomandan'gha yaki Hun'gha chüshenche bermeymen, undaqlargha eng éghir jaza bérilidu. Hiyliger yaki sheytan bir Hunning bizge keltüridighan yamanliqlirini sanap tügetkili bolmaydu. Buning üchün her kim könglide sadaqet qesimini ichip, kéyin shikayet qilidighan Hun'gha diqqet qilsun! Qomandan bolghan halettimu bu tégipes xainni yoqitish üchün, her qandaq térishchanliqni körsetsun! öz millitimizdiki Brütüsni tuniwalsun! Élinglarning, millitinglarning we qomandaningilarning prinsipi bilen birdek bolunglar. Pütkül Hunlarning heriket we tedbirliride birlik rohi eng muhim prinsiptur. birla parchilansaq yat döletlerge esir chüshümiz. Pütün Hunlar we bizge qétilghanlar en'enimizni üginishi kérek. Eger Hun bolmaydiken, undaqlarni jasus dep bilip diqqet qilinsun! Bir ejdatqa we bir iriqqa tayan'ghan millet zeipttur. Meqsitimizge qétilmaqchi bolghan barliq yatlargha quchaq échish, ulargha tilimiz we örüp – aditimizni ügitish mejburiyitimiz bar. Mewjut perqlirimiz ortaq térishish we ortaq nishanning bashqurishida bolushi kérek. Asiya we yawrupadiki ejdatlardin bizge qalghan medeniy, exlaqiy we ijtimaiy ölchemler her kishi teripidin tunulishi, qobul qilinishi we hörmet qilinishi kérek . Türlük qewmlerdin teshkil tapqan küchlük xelqimizni bir Hun milliti süpitide bir yerge jem qilghan en'enimizni ulargha ügitish we tedbiqlash siz qomandanlirimning mes'uliyitidur. Bolmisa xelqimiz salahiyitini yoqitidu.”(11) “Oghuzname” de Oghuzxan’ning oghullirigha oq bilen ya ning bérikishini misal keltürüsh arqiliq milletning yitekchilirining uyushush – birlik ruhini qoghdashtiki rolini obrazliq shekilde körsetkenligi tilgha élinidu. “Orxun abidiliri de oyushush – birlikning parchilinishi milletke we döletke xainliq qilish dep xaraktérlendürilidu.

Türklerdiki üstün milliy rohning siyasiy – huquq sahediki ipadisi tereqqiy qilip, ularda “kün chiqqan yerdin kün patqan yergiche bolghan jaylar”diki milletlerni töre – qanun boyinche idare qilishni meqset qilghan “dunyawi hakimiyet chüshenchisi”ni yaratti.(12) “Tarixiy Hemidi” diki “Yafes dunyaning sherqiy we shimaliy terepliridiki İdil (Wolga), értish derya wadilliri’ghiche bolghan jaylarda yashayti . Yaxshi qaide – yosunlarni ornatti... Xudawendekérem uninggha on bir perzent berdi, ular Chin , Saqlap, Gumadi , Türk, Xelej, Xezir, Rus, Sed san, Gherba, Ruj, Munshej dep ataldi.... Yafesning ewladigha Türk dégen oghul bashliq boldi. U nahayiti gheyretlik, merdane, hönerwen, eqilliq bala idi. ... Uninggha nahayiti adil we séxi padishaliq bexshende qilin'ghan bolup , u heqtaalaning bendilirini öz himayisige élip, ularni qattiq terbiye astigha aldi hem nahayiti yaxshi perzentlerni kördi.”(13) dégen bayanlar del tariximizdiki “dunyawi hakimiyet chüshenchisi”ning menqibe sheklidiki ipadisi hésaplinidu. Mehmud Qeshqeri Türklerning siyasiy iqtidaridin söz achqanda, ularning dunyagha hökümdar bolush üchün yaritilghanlighini tilgha alghan. Yüsüp Xas Hajip bu iqtidarni Türkler arisida Aprasiyap dewridin béri dawamliship kéliwatqan “milliy qudret” süpitide teswirligen. Emeliyettimu Ottura Asiya’da apiride bolghan we awughan Türk qewimliri türlük dewrlerde bu tupraqtin halqip chiqip, Asiya, Yawrupa we Afriqi’din ibaret üch qit'ege kéngiyip, mushu üch qit'ede yashighan milletlerning hayatigha küchlük tesir körsetken chong bir iriqning we medeniyet sistémisining wekilirige aylan'ghan. Shöbhisizki, bu haletni hergizmu ulardiki milliy rohning türtkisidin ayrip qarighili bolmaydu. Bu jeriyanda ular 120 ge yéqin siyasiy teshkil (hakimiyet, dölet, impériye) qurup, jughrapiyilik daire we siyasiy tesir jehettin tarixtiki her qandaq bir millet türkimidin halqip ketti.(14) “Oghuzname”de “men Uyghurlarning xaqanimen men pütün jahanning xaqani bolishim kérek. Men silerning manga boysunishinglarni suraymen”(15) déyilidu. Melumki, dastan weqeliki bir milletning sap hayatiy küchini we milliy rohining pütkül tereplerini tuluq ipadilep béridu. Dastanda milliy rohning belgisi süpitide gewdilen'gen yüksek döletchilik éngi tarixshunaslar teripidin “Türk ghururining ilahiy yüksekliki”(16) dep teriplinidighan “Orxun abidiliri”de “üstimizdiki kök asman bilen astimizdiki qongur yer yaritilghanda, ikksining arisida insan balisi yaritiliptu. Insan balisi üstide ata bowam Bumin qaghan bilen İstemi qaghanlar olturuptu”(17) dégen bayanlar arqiliq iptixarliq bilen tilgha élin'ghan üstünlük tüyghusi Köktürk qaghanlirining yer yüzidiki insanlarni idare qilish iqtidari we salahiyitini toluq hazirlighan idial hökümdarlardin ikenligi toghrisidiki chüshenche bilen bérikken halda otturigha qoyulghan. Shuning bilen bérge bu abidiler de milliy tarix yézish, milletke xitap qilish we millet bilen dertlishish usuli bilen milliy rohning mahiyetlik xususiyetliri körsitilgen. Ezeri alimi, tilshunas A. Jaferoghli Qaraxaniylar dewridiki alimlar heqqide toxtilip, “bular Ottura Asiya’ning türlük medeniyet merkezliride hemmidin köprek milletchilik xaishidiki pelsepe we fililogiyige oxshash penler bilenmu meshghul bolghanidi”(18) dep toghra körsetkinidek, MJehmut Qeshqeri bilen Yüsüp Xas Hajip’ning eserlirini shu dewrning tarixi we medeniyettiki yüzlünüsh noxtisidin közetkende küchlük milliy rohning mehsuli, shundaqla milliy rohning ikki xil shekilde ipadilinishi bolup hésaplinidu. Qaraxaniylarning teqdiri krézis we siritqi medeniyetning xiéris qilishigha we istila qilishigha duch kelgen mezgilde otturigha chiqqan bu ikki eserde ikki alim siyasiy we tilshunasliq noqtisidin milliy medeniyetke küchlük türde baghlinish yoli bilen “Türk üstünligi” ni tikleshke térishqan. Ular dunyani idare qilish hoquqining tengri teripidin peqet Türklerge bérilgen salahiyet we hoquq ikenligini körsitish arqiliq, Türk rohining, Türk milliy medeniyitining qudritini qoghdighan we uni küchlük türde terghip qilghan. Bu yerde shunimu tilgha zörürki, kéyinki chaghlarda yashighan Elishir Newai’ning qimmiti we shöhritimu uning edebéy kamalitidin bekrek Türk tiligha sadiq bolup, uning hökümranliqini tiklesh üchün térishqanlighida körilidu. Ereb aptori İbni Hassülmu “Türklerning eng chong xaraktéri bir milletke hökümranliq qilish jehettiki istidatliridur. Ular tughulishidinla hökümdar we qomandan süpitide buyruq bérish we milletlerni idare qilish üchün yaritilghan”(19) dep körsitish arqiliq Türklerdiki milliy rohning siyasiy – hoquq sahesidiki eng yuqiri ipadisini xaraktérlendürgen.

Yuqirida éytip ötkinimizdek,Uyghur qatarliq Türk qewimliride “dunyawi hakimiyet chüshenchisi” tereqqiy qilghan bolghachqa, ular üchün jughrapiyilik tosalghu dégen uqum mewjut emes idi. Eger ular yashawatqan ottura asiyada kilimat özgirip hayatliq menbesi üzülse, nopus köpiyip hayatliq makani tar kelse, türlük apet we krézisler tüpeylidin hakimiyet béshidin yiraqlashsa, ular derhal siritqi dunyagha qarap yüzlinetti we qisqa waqit ichidila Zhong-guo, Hindistan, İran, Ereb dunyasi we Yawropa’da peyda bolatti. Ularning köchüshliri hemmidin bekrek hörlük we üstünlük tuyghisi bilen bérikken bolghachqa, yitip barghan yéngi ziminlarda hergizmu béqinda – qaram halette yashash bilen emes, belki shu orundiki yerlik xelqlerni yéngidin teshkillep, iqtisad we medeniy hayatta güllinish weziyiti yaritishtek yitekchilik orni bilen otturigha chiqatti. Türklerdiki bu xususiyet yéqinqi dewrde in'glizlada körildi. Shuning bilen Rim we Türk impériyiliridin kéyin dunya tarixidiki üchinchi chong impériye – büyük béritaniye impériyisi meydan'gha keldi. Buningdin melumki, Türklerning milliy ghururi fewqul'adde yüksek idi. Ularning dunyani idare qilish üchün yaritilghanlighi toghrisidiki chüshenchisi nahayiti semimiy idi.(20)

Türk millitining “dunyawi hakimiyet chüshenchisi” ning mahiyiti heqqide yene shu nersini qoshumche qilip qoyush kérekki, “shaxtin üzüp yigen bir sap üzümning heqqini tal( tek ) ning astigha tashlap qoyidighan” sezgür we heqqaniyetchi Türkler tarixta zadila mustemlikichi – istilachi bolmighan. Ular özi ishghal qilghan memliketlerge adalet we ijtimaiy tertip ornitip, wijdan'gha, iman'gha, ijtimaiy – iqtisadiy en'enilerge hörmet körsitish arqiliq ülgilik döletchilik we insanchilliq (insanperwerlik) chüshenchisini tarixqa hediye qilghan. (21)

Millet ezalirini mutleq halda hör we musteqil yashaydighan muhit bilen teminlesh, milletning we döletning mewjudiyitini siritqi ellerning tesiri yaki tehditi astigha chüshürmeslik Türklerdiki milliy rohning siyasiy sahediki yene bir muhim belgisi hésablinidu. Melumki, dunyadiki héchqandaq bir millet Türklerdek hörlükke meptunkar bolghan emes. Asaret astida yashashtin ölüsh ular üchün jennetke kirgenlik hésablinatti. Ular ölümni hörlük yolidiki küreshning muhim bir belgisi qilghan. Bu toghrisida Merwizi mundaq yazghan: “Türkler hör insanlardin bolup, özige özi xoja. Ular héchbir kishining yaki milletning özige zorluq qilishigha yol qoymaydu. Bir ish üchün tutush qilsa, chuqum özining iradisi boyinche qilidu.”(22) Türkler milliy rohni dölet siyasitide tedbiqlashqa hemmidin bekrek urun'ghandi. Bilin'ginidek, dölette heqiqiy musteqilliq yalghuz idare qilghuchi guruhning arzusi bilenla emes, belki yene xelqningmu ashu arzu ichide bolishi, yeni istiqlal -- musteqilliq chüshenchisining milletning barliq ezalirining ortaq arzusigha aylan'ghan bolishida ipadilinidu. Bundaq ortaq bir shuar Türklerining jem'iyitide, dölitide nahayiti qedimdin béri her waqit mewjut bolup kelgen. Türklerning köchüp barghan her qandaq bir yéride hör – erkin yashashqa we musteqil siyasiy teshkil (xanliq, dölet) berpa qilishqa térishishi buni körsitip berginidek, türlük ölke we memliketlerde buninggha muweppeq bolghanlighimu ularning istiqlal – musteqilliq chüshenchiside qet'iy ching turghanlighigha dalalet bolidu. Bozqir turmush sharaiti Türklerni her waqit makan almashturup turush imkaniyitige ige qilghan. Bu xil imkaniyet ularni yimek – ichmek éhtiyaji tüpeylidin, qandaq ehwal körilishidin qet'iynezer tupriqini terk ételmeslik zörüriyitining bésimi astida yashaydighan noqul haldiki tériqchi milletletlerning ehwaligha chüshüp qélishtin yiraq tutatti. Éghir bésim we asaretke duchar bolghan müshkül minutlarda tériqchi milletler el bolup bash igishke mejbur bolidu. Hör siyasiy muhitni hayatliqning eng aldinqi prinsipi qilghan Türkler bolsa bundaq ehwalgha duch kelgende asasliq turmush wastisi bolghan charwa – mallirini heydep, yéngi bir hör – erkin makan izdep köchetti. Hunlarning orxun wadisidin awwal bügünki Jenubiy Qazaqistan bozqirlirigha, kéyin uyerdin Yawropagha köchishi, ulardin kéyin Oghurlar (besh Uyghurlar ), Sibirlar, Hazarlar, Pechenekler, Quman – Qipchaqlar we Uzlar (Oghuzlarning bir tarmiqi)ning Ottura Asiya’din Yawropa’gha köchishi, Oghuzlarning Orxun boyliri’din Sir deryasi etraplirigha, uyerdin İran we Anatoliye’ge köchishi, shuningdek , miladi 840 -- yili éghir talapetke uchrighan Uyghurlarning gherpke qarap köchishi mahiyet jehettin istiqlal -- musteqilliqni qoghdashni we yéngi dölet qurushni meqset qilghan futuhat yürüshi hésaplinidu.(23)

shunimu tekitlep ötimizki, Türkler üchün éyitqanda, hörlük – erkinliktin ayrilip, kishilik izzet – ghururni qoghdash üchün pidakarliq körsitishke amal qalmighan chaghda, ularning eng yéqin yardemchisi at hésaplinatti. At tizlik jehette bashqa minik haywanlargha nisbeten üstün turushtek alahidiligi bilenmu ulargha ishench we hökümranliq tuyghusi béghishlayti. Bolupmu at bozqirning japaliq turmush sharaitida we yashash üchün jan tikip kuresh qilidighan muhitida Türklerge yol körsetküchi we rehber rolini oynighan. Shu seweblik Türkler üchün normal hésaplan'ghan mesile peqet tiz sür'ette urush seperwerligige öteleydighan we bozqirning iqtisadiy halitini shekillendürgen üzlüksiz küresh idi. Höriyet tuyghusi bilen parallil halda dawamliship mangghan bu xil küresh rohi bu milletning aile hayatidimu öz ipadisini körsetken, kéyin tediriji halda boy, bodun we il – dölet miqyasida kéngiyip, millet ezaliri arisida ortaq qimmet ölchimige aylinish arqiliq, dölette istiqlal – musteqilliq uqumini barliqqa keltürgen we bashqa milletlerge örnek bolidighan emeliy küresh hayatini bashtin ötküzüp, insaniyet tarixida özgiche bir medeniyet tipini yaratqan.

Tarixiy menbelerge nezer tashlaydighan bolsaq, miladidin buruniqi 5- esirge mensup Sak qebrisi (altun kiyimlik shahzadining qebrisi) din tépilghan bir kömüsh tawaqtiki döletning musteqilliqini qet'iy qoghdash toghrisidiki hökümdargha qilin'ghan xitap (24) bilen miladidin burunqi 1- esirde Hunlarning siyasiy hayatida bölünüsh yüz birip, jenuptiki Xen sulalisigha béqinish pikri otturigha chiqqanda, buninggha qarshi chiqqan Chichi tengriqut’ning étiraz bildürüp sözligen nutqi Türklerdiki istiqlal – musteqilliq qarishini chüshinishte bizni tulimu qimmetlik pakit bilen teminleydu. Chichi bu nutqida ejdatlardin miras süpitide yalghuz yer – zémin we döletla emes, belki yene höriyet we istiqlal – musteqilliqningmu miras qalghanliqini körsitip mundaq dégen: “Hunlarning aditide ezeldin küch – quwwet etiwarlinip, qulluq pes körilidu. Hunlar atliq jeng qilish ariliq dölet qurghan. Shunga yat xelqler arisida abroyluq bolup kelgen. Ular urushta ölüshni sherep dep bilidu. Hazir qérindashlar arisida hakimiyet talishish boliwatidu. Dölet aghining bolmisa inining bolidu.inisi ölse yenila nami qalidu. Hunlar yenila ewlattin ewlatqa yat qewmlerge bash bolup qéliwiridu. Xen sulalisi gerche qudretlik bolsimu, lékin Hunlarni özige qoshiwalalmaydu. Nime üchün ejdatlirimizning qaide – tüzümini bozup Xen sulalisige teslim bolghidekmiz?! Undaq qilsaq ötken dewrdiki tengriqutlarning shenige dagh tekküzüp, bashqa döletlerning aldida külkige qalimiz. Bundaq qilip eminlikke érishkinimiz bilen yat qewmlerni qandaq bashquralaymiz.” (25)Chichi tengriqutning bu ghurur kürishide bir milletning yashash istekliri, bolupmu shan – sherep bilen yashash istekliri ipadilen'gechke, Gérman Henzushunas f. Hirit “tarixta milletchilikni dölet siyasitining asasi qilghan tunji siyasiyon Chichidur.”(26) dep körsetken. “her bir qurlirida qoyuq milletchilik hökümran orunda turghan”(27) “Orxun abidiliri” de nam – abroy we shan – sherep bilen yashashning aldiniqi sherti istiqlal – musteqil hayat, dep körsitilgen. Shuningdek milletning istiqlal – musteqilliqtin ayrilghan we bashqilarning qolida béqinda bolghan chaghliri “öldi” sözi bilen xaraktérlendürülgen. Abidilerde yene istiqlal – musteqilliqtin mehrüm bolghan dewrning dert – elemliri mundaq bayan qilinidu: “ili bar xelq iduq, emdi ilimiz qéni? Qaghanliq xelq iduq qaghanimiz qéni? Beg bolidighan oghulliringlar qul, pak , xanish bolidighan qizliringlar didek boldi.”(28) “Orxun abidiliri>> diki pakitlardin qarighanda , kökTürk qaghanliri millet ezaliri döletke, weten'ge, qaghan'gha, ejdatlar rohigha we shan – sherep bilen yashashqa sadiq bolghandila , üstide kök asman örülüp chüshmise, astida yer yérilip ketmise Türk dölitining musteqil hayatining menggü dawamlishidighanlighigha ishen'gen we musteqil– hör hayat bilen béqinda – depsende turmushni sélishturma qilish arqiliq ewladlargha ibret qilip yol körsetken. Türklerde istiqlal – musteqilliq tentenisi “Erginequn dastani” arqiliq obrazliq shekilde dawamliship keldi.( 29)

melumki, en'enige sadiq bolush bilen yéngiliqqa intilish, siritqi medeniyetning ilghar we paydiliq tereplirini qobul qilish, shu arqiliq öz jem'iyitining tereqqiyatini ilgiri sürüsh her qandaq bir millet üchün milliy rohning muhim bir belgisi dep qarilidu. Uyghurlarmu tarixta en'enini himaye qilghan halda sirittin türlük dinlarni we bashqa medeniyet belgilirini qobul qildi. Lékin, siritqi terkiplerni qobul qilghanda istiqlal – musteqilliqni nezerge élishni aldinqi shert qilatti. Attila en'ene bilen milletning mewjutluqining munasiwiti toghrisida tulimu itibarliq we ehmiyetlik bir nutuq sözligen. Bu nutuqta mundaq déyilidu: “urushta, toyda we murasimda kiygen kiyimlirimiz en'enimizge uyghun bolsun. Hunlarning qaide – yusunlirini yashlirimizgha ügiteyli. Hun qaide – yosunlirini ügenmeydiken, qomandanlar ularni izbasar dep qarimaydu. Naxshimiz, usulimiz we pütkül miraslirimiz xas we tengdashsiz bolishi kérek. Ejdatlirimizdin bizge qalghan mirasni buzup, bulghap, uninggha yat xususiyetlerni chaplimayli. Naxshilirimiz, usullirimiz, uyunlirimiz we murasimlirimiz mewjutliqimizni we salahiyitinizni ekis ettürüshning pursitidur. Bu menggü shundaq dawamlishishi kérek. ...”( 30) Xuddi Attila’ning nutuqlirida déyilginidek, Türklerde siritqi medeniyetning belgilirige muamile qilishta we uni qobul qilishta uning milletning teqdiri we döletning musteqilliqige bolghan tesiri mesilisige qattiq diqqet qilin'ghan. Bu jehette Köktürkler insaniyet üchün bir ülge tikligen. Bolupmu herbiy alim we siyasiyon Tonyuquq’ning Budda dinini ret qilish toghrisidiki bir nutqi bu ruhni gewdilendurgen. Tonyuquq Köktürkler bilen Tang sulalisining nopusi, qimmet qarishi, turmush usuli, yashash aditi, küch nisbiti we siyasiy – diplumatiye jehetlerdiki bir biri bilen bolghan munasiwitini nezerge élip turup, Budda dinini qobul qilip itiqad we turmush aditini özgeritkende, Köktürklerning xelqara riqabette utturup qoyupla qalmay, belki yene millet we döletningmu tang sulalisining qolida biraqla yoqilidighanlighini körsitish arqiliq bu dinni Köktürk jem'iyitige yolatquzmighan.(31) Milliy en'enige bolghan sadaqetni Köktürkler yat tildin héchbir élémint qobul qilmighandek derijide öztilige körsetken semimiy qizghinliqidimu ipadiligen. Köktürklerning tarixidiki bir qatar ongushsizliqlar we xelqara weziyet ulargha peqet milliy en'eningla milliy mewjutluqni qoghdiyalaydighanlighini nahayitimu éniq tunutqan. Tarixshunaslarning bayanlirigha qarighanda, miladi 763 - yili Uyghur hökümdari bögü qaghanning Uyghur xanliqigha tesir körsitishke yüzlen'gen Budda dinini tosush üchün Mani dinini qobul qilishida döletning siyasiy mewjutlighi üchün sirittin kélish éhtimali bolghan tehlikini cheklesh meqset qilin'ghan. Gerche mushu waqitta Uyghurlar herbiy küch jehettin Tang sulalisidin üstün orunda tursimu, lékin nupusi bir milyun etrapidiki Uyghurlargha nisbeten éyitqanda, 50 milyundin artuq nupusi bar we özliri eng köp alaqida bolidighan Tang sulalisi bilen bir xil itiqat chembirigide yashash milliy we siyasiy mewjutluq üchün heqiqeten xewplik hadise hésaplinatti. Shu seweplik, Bögü qaghan mani dinige kirish arqiliq milletning teqdirini Zgung-guo’din ayrimaqchi bolghan.(32) Bu yerde shunimu qisturup quyush kérekki, Tarim wadisi’da yashighan ejdatlirimiz miladidin burunqi waqitlardin tartipla Kök tengri eqidisige yandashturup Budda dinighimu étiqad qilip keldi. Idiqut we kengsu xanliqi dewrige kelgende bu din téximu étibargha érishti. Ilgiri hökümdarlar teripidin chetke tipilgen bu dinning emdilikte qaytidin étibargha érishishini Uyghurlarning shu chaghdiki yashawatqan makani we xelqara weziyetke bolghan tunishi bilen baghlap chüshendürüshke bolidu. Biri, bu ikki dölet jughrapiyilik jaylishish jehettin Buddizim medeniyiti güllen'gen rayunlarda quruldi. Shu seweplik chongqur yiltiz tartqan Buddizim medeniyitidin xali turishi yaki uni biraqla ghulitip tashlishi mumkin emes idi. Yene biri, bu chaghda Tang sulalisi zeiplishishke yüzlen'gen bolup, qaysila jehettin bolmisun Uyghurlargha xewp peyda qilalaydighan tesirge ige emes idi. Tang sulalisi yoqalghandin kéyin, Zhung-guo’da bölünme weziyet shekilliendi, hetta bu weziyetke xatime bergen Sung sulalisimu Uyghurlargha küch körsetkidek haletke érishelmidi. Tashqi muhitning küchini toluq mölcherliyeligen Uyghurlar bu waqitta Buddizm medeniyitining himayichiliri supitide otturigha chiqqan. Uyghurlar Buddizm medeniyitini himaye qilghanda, uni milliy en'enige boysundurushqa térishqan , shu seweplik u “Uyghur buddizmi” sheklige kirgen.(33) A . Jaferoghli Uyghurlarning en'enige bolghan sadaqet rohi toghrisida mundaq dégen: “Témoriyler dölitining qurulishigha qeder Ottura Asiya Türkiy xelqliri arisida héchqaysisi Uyghurlardek özining adet we en'enisini, yeni tarixini sadaqet bilen dawamlashturalmidi. Uyghur yéziqining Uyghurlarning ayighi tegken herqandaq yerde qollinilishi bu tarixqa bolghan hörmet we sadaqetning eng chong ipadisidur.”(34) A.Jaferogli’ning bu sözide İdiqut Uyghurliri nezerde tutulghan. Eyni waqitta Qaraxaniylar İslam itiqatida bolup, bu teweliktiki Uyghurlarning islam medeniyitige bolghan baghlinishi milliy roh we en'enige bolghan sadaqettin halqip ketkenidi.

Qisqisi, istiqlal – musteqilliq chüshenchisi tariximizda milliy mewjutluq, tereqqiyat we shan – sherep bilen yashashning aldinqi sherti qilin'ghan. Shunglashqimu Uyghurlar erginequndin chiqqan künni “istiqlal – musteqilliq küni” qilip bikitip, noruz en'enisi bilen “yéngi yil küni” süpitide tebriklep kelmekte. Noruz’ning Türklerdiki eng muhim menisi uning “istiqlal – musteqilliq küni” süpitide qobul qilinishidur.



Uyghur qatarliq Türk qewimliride weten chüshenchisi nahayiti muqeddes bir uqum bolup, u aile, mehelle, yurtqa bolghan küchlük muhabbet we sadaqetning yüksek derijidikii belgisi süpitide gewdilen'gen. Weten'ge baghlinish we uning üchün sadaqet -- piidakarliq körsitish “milliy alahidilik” ke aylan'ghan. Shu tüpeyli, qedimde “ulush” sözi bilen ipade qilin'ghan we belgilik chégrisi bolghan dölet ziminigha qaritilghan weten hökümdar ailisining xususiy mülki bolmastin, belki pütün milletning ortaq zémini, hayatliq, mewjutluq, tereqqiyat tuprighi , shundaqla xatirjemlik we xushalliq soruni hésaplinatti.

Türklerde weten'ge sadiq bolush bilen birge seyyare, köchmen we heriketchan turmush kechürüsh bir gewdiliship ketken we ularning siyasiy chüshenchisining asasliridin biri qilin'ghan. Chünki ularning weten chüshenchisi qanun we hörlük bilen birikken bolup, bu ikki sherttin mehrum bolghan chaghda , ular yéngi bir yurt qurush istikide, weten üchün wetendin ayrilatti. Bu toghrisida Zhung-guo menbeliride “ular bügünki künde Zhung-guo’gha teslim bolghan teqdirdimu, öz wetinini asanliqche unutmaydu”(35) dep melum chüshenche bérilginidek, Jahizi bu noqtini “weten muhabbiti barliq insanlargha ortaq bolghan bir xil hésyattur. Likin, bu xil hésyat Türklerde téximu üstün we yüksektur”(36) dep xaraktérlendürgen. Quteybe ibni Muslim “Türkler wetinige nahayiti sadiq bolup, uning üchün jan béridu. Héchqachan wetinini unutmaydu. Qeyerge bérishidin qet'iynezer, wetinige sadiq bolidu. Türklerni bashqa milletlerdin üstün qilghan amil del mushu xususiyettur. Türkler buni nahayiti yaxshi bilidu.”(37) dep teripligen. Türklerning wetinini qoghdash yolida pidakarliq körsitidighanliqi yene İran dastanliridimu sözlinidu. Iran dastanlirida Tumaris we Shiraq qehrimanliqliri buning misali süpitide bérilgen. Zhung-guo menbeliridimu buninggha oxshash misallar tilgha élinidu. Hunlarning sherqtiki qoshnisi Tungguslar Hun ziminining bir parchisini kisip bérishni telep qilghanda Batur tengriqut “yer – zimin döletning uli, nime dep bériwetkidekmiz” (38) dégen we bu ziminni bériwitishni teshebbus qilghan wezirlerning kallisini alghan. Eslide Tungguslar bilen inaq qoshnidarchiliqni teshebbus qilghan Batur ularning mushu telipi üchün urush qozghap , ularni qattiq meghlup qilghan.(39) shuningdek, Xen sulalisimu Hunlardin bir parche taghliq yerni sorighanda, irishkini Hun tengriquti’ning “bu yer merhum atamdin miras qalghan zimin bolup, qoldin bérip qoyush heddim emes”(40) dégen qattiq étirazidin ibaret bolghan. Buningdin melumki, Türklerde weten – ulush hökümdarning özi xalighanche shexsiy mülük supitide ishlitidighan zimin bolmastin, belki hökümdar teripidin qoghdilidighan ata miras yadikarliq hésaplinatti.

Bu ehwallar Türklerde weten qarishi jehettin “dominom” tipi emes, belki “impériyum” hakimiyet chüshenchisining mewjut bolghanliqini körsitidu. Dölet zéminining hökümdarlar bilen xelqning ortaq mes'uliyiti astida tutulishi ularning siyasiy teshkili – dölet namliridinmu melum bolghinidek, buni bu millletlerdiki shexistin bekrek weten'ge yaki siyasiy teshkilge baghlinidighanliqi mesilisi bilen birlikte küzitidighan bolsaq yurt – ölkining tiz sür'ette wetenlishishining mümkin bolidighanlighini chüshen'gili bolidu.(41)

Türklerning “herbiy millet”(jenggiwar millet) süpitide otturigha chiqishi we herbiy ishlar téxnikisining yüksilishi ulardiki wetenperwerlik hésyati bilen birikken bir medeniyet tipi idi. Zhung-guo menbeliride Hunlar, Köktürkler we Uyghur qatarliq Türk qewimlirining kiselde ölüshni nomus, urushta ölüshni sherep dep bilidighanliqi tekitlen'gen . “orxun abidilliri” dimu “insan balisi ölüsh üchün törelgen”(42) déyilidu. Sasan chichen “Türkler öyde tughulup, urush meydanida jan béridu”(43) deydu. Türklerde her bir insan kichikidin tartipla oqya étish we at minish terbiyisi bilen chong bolup, maharetlik bir esker bolup yétiletti. Kiygen kiyimlirimu turmush we urushqa mas kélidighan ikki xil xususiyette layihilen'gen. Bu xil turmush bilen urush bir gewdileshken hayat shekli qandaqtur bir tajawuzchiliq yaki istila chüshenchisining türtkiside shekillen'gen bolmastin, belki özi mensup milletning we döletning mewjutluqini, bixeterligini, tinchlighini we hörlükini siritning tehlikisidin qoghdash üchün her waqit teyyar turushtek sadaqet we pidakarliq ruhidin tughulghan. Démek, herbiy küchning tereqqiy qilishi milliy qoghdinish bilen munasiwetlik idi.(44) Uyghurlarda bügünki kün'giche dawamliship kéliwatqan “özüng üchün kül, yurtung üchün öl”, “yétip qalghiche, étip qal” dégen maqal – temsiller buni ochuq körsitip béridu. Emeliyettimu Türklerning urushliri Türkiye alimi İbrahim Kafesoghli körsitip ötkinidek, tinchliq we sülhini meqset qilghan bir wasitidin ibaret bolup, uningda yene chong birliktin ibaret pelsepiwi chüshenche yitekchi qilin'ghan. Shu seweplik tinchliq we sülhini “el” dep atighan Türkler özlirining we öz döletlirining bu xil haletni emelde körsitidighan küch ikenligige shen'gechke, millet we dölet dégen uqumnimu yene ashu “el” sözi bilen ipade qilghan. Dimek, weten üchün sadaqet we pidakarliq bilen yashighandila andin tinch hayatqa, mewjutluq sharaitige we yüksilish pursitige irishkini bolidighanliqini toluq chüshünüp yetken Türkler weten dep urush meydanida jan bérishni idial hayat tipi qilip tallighan we buningdin ghurur, sherep, bext tuyghusi hés qilghan. Hetta qiz – ayallarmu mushundaq qehrimanliq rohta yashighan. Shu seweplik urushta qehrimanliq körsetkenlerning jem'iyettiki orni, nopuzi hemmidin üstün bolghan. Millet ularning hayatini teswiriy sen'et wasitiliri (heykel, balbal tiklesh, qebre béshigha öy, yeni xatire sariyi sélip, uning tamlirigha qehrimanning urush qiliwatqan körinishlirini sizish) bilen obrazlashturghan, menggü tash tiklep qutluqlighan we naxsha – qoshaq, dastanlargha qétip ebediyleshtürgen. Qisqisi, tarixshunaslarning Türkler toghrisidiki “qehrimanliq jasariti küchlük” dégen sözliride del ularning “wetenperwerlik rohi üstün” dégen uqum ipadilen'gen.

“Orxun abidiliri” de wetenperwerlik bir xil étiqad sheklide tilgha élin'ghan. Bu abidilerde Hunlar dewridin béri Türklerning döletlirige paytext bolup kelgen we ashu orni bilen bu milletlerning siyasiy we meniwiy iptixarliq bazisigha aylan'ghan Ötüken'ge sadaqet körsitish wetenperwerlikning muhim ölchemliridin béri qilip körsitilgen. Ötüken’din yiraqlishish, wetenni tashlap kétish dölet aldida ötküzülgen jinayet hésaplinip, tengrining jazasigha uchraydighan éghir guna süpitide qaralghan. Abidilerde Ötüken'ge küchlük türde baghlan'ghandila milletning ghem – qayghusiz yashaydighanliqi, dölitiningmu menggü dawamlishidighanliqi étirap qilinish arqiliq wetenperwerlikning mahiyetlik belgiliri otturigha qoyulghan. Bu chüshenche “qutluq tagh dastani” nida téximu quwwetlen'gen. Bu dastanda déyilishiche, döletning saaditi, milletning birliki bir taghqa, téximu toghrisi bir qiyagha baghliq dep qarilidu. Kéyinche Tang sulalisidin alghan bir melikining toyluq méli süpitide bu qiya Tang sulalisigha bériwitilidu. Tang sulalisining bu qiyani parchilap Zhung-guogha élip kétishi netijiside ölüm we qischiliq yüz béridu. Axirida milletning birliki bozulup, öz yurtidin köchüp kétishke mejbur bolidu.(45) Shuningdek yene menbelerdiki pakitlardin qarighanda, Türkler üchün wetendin ayrilip qélish eng éghir zerbe we dert – elem hésaplan'ghan. Buning azabi ularning rohiy dunyasida qattiq tesir qozghighan. Hunlarda alchi téghini Xen sulalisigha tartquzup qoyghanda peyda bolghan éghir dert – elem hestetlik qoshaqqa aylan'ghan. Bu bayanlarda peqet milletning mewjutluq soruni bolghan weten tupriqini saqlap – qoghdap turalighandila andin milletning siyasiy hayati we güllinishidin söz achqili bolidighanlighidin ibaret bir xil siyasiy – hoquq chüshenchisi otturigha qoyulghan.

Omumen qilghanda, Türklerde jümlidin Uyghurlarda weten chüshenchisi we muhabbiti nahayiti üstün bolushtek xaraktéri bilen herqandaq bir millet türkimidin perqliq halda siyasiy istiqlal – musteqilliq pikri bilen birge dawamliship mangghan. Ular teshkillik we qanuniy asasta, ixtiyari, erkin , hör we musteqil yashalighan ziminni weten dep hésaplighan. Bu shertler körülmigen yaki uni saqlap qélishqa héchqandaq mümkinchilik qalmighanda, wetenni terk étip köchetti. Dimek, Türkler medeniyitide weten ularning tughliri we al renglik bayriqi lepildep turghan yerlerni körsitetti. (46)

İnsaniyetning bügün'giche bolghan tarixidin shuni hés qilishqa bolidiki, her qandaq bir milletning tereqqiy qilishi yaki chékinishi, nam – shöhret qazinishi yaki untulushi omumen shu milletning milliy rohigha munasiwetlik bolup keldi. Uyghurlarning miladi 13 -, 14 - esirlergiche bolghan tarixida siyasiy— hoquq chüshenchisining küchiyip, iqtisad we medeniyette tereqqiy qilip, tesiri we nam – abroyining Asiya’din halqip hetta Yawropa we Afriqi’ghimu tarilishi ularning maddiy we meniwiy hayatning herqandaq saheside milliy rohni yitekchi qilghanlighidin bolghan. Uningdin kiyinki chékinish we bashqilar teripidin untulushqa yüzlinishide nurghun sewepler bolsimu, lékin buning asasliq sewebini bezi kishiler jar séliwatqinidek qandaqtur “yipek yoli” ning üzülüp, “déngiz yoli” ning échilishigha baghlap qoyushqa bolmaydu. Buning asasliq sewebini mushu mezgillerning aldi – keynidiki dewirlerdin bashlap Uyghurlarning tarixida milliy rohning dawamliq tereqqiy qilishigha tosqun bolidighan amillarning körülishke we küchüyishke bashlighanlighidin izdeshke bolidu. Bu tosqunluqmu del siritqi muhittin qobul qilghan türlük itiqad shekilliri we ashu itiqad shekillirige egiship kirip kelgen medeniyet belgirining itibargha érishishidin bolghan .

Melumki, Türkler arisida miladidin buruiqi dewirlerdin tartipla “ulugh tengri” dégen menidiki “Kök tengri” namida atalghan bir tengrilik itiqad shekli asas qilinip kelgen. Islamiyet dewrige qeder izchil dawamlashqan bu dinning eqidiside, hoquq, qanun, ghurur, üstünlük, jenggiwarliq, shan – sherep, insanchiliq, jümlidin milliy roh tengrining iradisi dep qarilartti. Hökümdarlarmu bu eqidini rial hayatta emelge ashurushqa térishatti, dimek, bu dewirde milliy roh bir xil itiqad we eqidige aylan'ghanidi. Melumki , din bashqa medeniyet belgilirige sélishturushqa bolmaydighan alahide birxil medeniyet hadisisi hisaplinidu. Din bir milletning rohi haliti, tarixi we medeniytige nahayiti zor tesir körsiteleydu yaki milletning hayatini qayta quridighan haletni peyda qilalaydu. Tarixshunaslarning delillishiche, Uyghurlarning öz jem'iyitining tereqqiyat ihtiyaji yüzisidin Kök tengri dinige yandashturup, sirittin qobul qilghan Mani we Budda dinliri Uyghurlar teripidin qanchilik derijide milliy xaraktérge boysundurulishidin qet'iynezer, yenila ularning milliy rohini cheklep turush rolini oynighan. Bu toghrisida “Türk énsiklopédiyisi” ning “Qaraxaniylar maddisida” : “Buddizm we Mani dinining milliy xaraktérge mas kelmeydighanlighi asanla chüshünildi. Türklerni yat medeniyetke ittirgen, jahan'girlik xaraktérini yoqatqan, hetta herbiy üstünlikige we teshebbuskarliq talantigha ziyan yetküzgen bu dinlar Türk jem'iyitide krizis peyda qilish, meniwiy qimmetni özgertiwétish bilenla cheklen'gen emes. Yene Türk dölitining siyasiy alahidiligini weyran qilip, palech haletke duchar qilghan”(47) déyilgen. Heqiqeten İdiqut we Kengsu Uyghurlirining küchlük siyasiy we herbiy küch teshkillep, pütkül Uyghurlarni özining hémayisige alghan chong bir impériyige aylinalmasliqi, axirida özining musteqil siyasiy hayatidin ayrilip qélishi bu dinlarning belgilik derijide cheklesh rolini oynighanlighidin bolghan. Shundaqtimu bu dewir medeniyitige mensup pakitlar bizge bu dinlarning cheklep turush rolini oyniyalighan bolsimu, lékin milliy rohni we tarixni untuldururush derijisige baralmighanlighini körsitip bermekte . Shunisi éniqki , Budda we Mani dinining bu ikki tarmaqtiki Uyghurlarning edebiyat, sen'et, terjimichilik we mimarchiliq tarixida yaratqan paydiliq-- ijabiy tesirining zorluqini inkar qilghini bolmaydu.

Budda we Mani dinlirigha sélishturghanda, ghurur, sherep, üstünlük, heqqaniyet bilen yashashning usullirini ügitidighan, tulimu emeliyetchil we “exlaq dini” bolghan İslam dini heqiqeten Uyghurlarni exlaq , turmush usuli we kishilik munasiwette téximu mukemmelleshtürüp, bir millet süpitide bügünki kün'ge ulushishidiki bir wasite we siritqi medeniyetning istilasni cheklep turushtiki muhim qorallarning biri bolup keldi. Emeliyettimu Qaraxaniylar Uyghurlar İslam dinigha ötken deslepki mezgillerde, bu yéngi eqidini milliy rohqa we milliy medeniyetke birleshtürüshke tériship, maddiy we meniwiy jehettin “Türk islam medeniyiti”ning bir munche utuqlirini yaratqan. Hetta islam dinigha egiship kirip kelgen Erep – Fars medeniyitining bashqa belgilirimu Türk milliy medeniyitining bir qushumchisi süpitide yandashturulghan.

Islam dinida emeliyetchil tereplerdin Kök tengri dini bilen birdeklik teshkil qilidighan, millet we milliy rohning tereqqiyatini ilgiri süridighan eqidiler bar idi . islam dini intérnatsiunal xaraktérge ige bolup , bu chong birlik peqet İslam itiqadi asasigha uyushushni körsitidighan birlik idi. Shundaqtimu İslam eqidiside bu dinning sirtidiki milletlerning mewjutliqi we ularning medeniyitimu itirap qilin'ghan. Shundaqla “eger rebbing xalighan bolsidi, yer yüzidiki insanlarning hemmisi biraqla iman éyitqan bolatti . Shundaq tursa sen hemmisini mömin bolsun dep mejburlamsen”(süre yünüs, 99 – ayet)(48), “dinda zorlash yoqtur”(süre beqere, 256 – ayet) (49), “sen peqet bir wez – nesihet qilghuchisen, ulargha bésim qilghuchi( iman'gha mejburlighuchi) emessen”(süre ghashiye, 21- 22 – ayetler)(50) dégen ayetler arqiliq uninggha itibar bilen muamile qilish terghip qilin'ghan. Melumki , İslam dinida wijdan'gha bésim yoq bolup, wijdan'gha, milliy rohqa, tarixqa we medeniyetke hörmet körsitish “Qur'an” ning buyriqi idi. Démek, islam dini eqilning his qildurishi bilen shekillen'gen birlikni terghip qilatti . Buning milletning oyushush rohini kücheytishi we chong birligini shekillendürishi tebiiy idi. Lékin, İslam dinini tarqitish we omumlashturush jeriyanida buni ijra qilghuchilar dinning esli mahiyitige yat hisyatni arilashturiwélishtin yanmighan. Islam muxlislirining neziri boyinche bolghanda pütün insanlar “musulman” we “kafir”(yat dindikiler) dep ikkila Türkimge yaki ikki milletke ayrilatti. Shu wejidin irq, millet, til, milliy roh we medeniyet perqi qandaq bolishidin qet'iynezer İslam itiqatidila bolsila, ularning hemmisi bir'ümmet -- bir xelq(bir millet) süpitide qaralghan. Islam itiqatining sirtidikiler bolsa eslide bir millet bolsimu, gheyri insanlar süpitide qarilip chetke qéqilghan, qirghin qilin'ghan. Netijide qaraxaniylar tewesidiki Uyghurlar mushundaq chüshenchige asasen, islamiyetning sirtidiki ejdatlar we qéridashlar bilen bolghan chek – chégrani éniq ayrip, özining hayati, rohi we medeniyitini qayta tikligechke, bu halet tebiiy halda tarix we medeniyet asasining untulishidek hadisining peyda bolishigha sewep bolup qalghan. Qaraxaniylar islam itiqadi arqiliq Uyghurlarni birlikke keltürüshni milliy siyaset qilip tallighan bolsimu, lékin uni emelge ashurush jeriyani qanliq küresh we tarix bilen medeniyetni biraqla öchürüp tashlash asasida élip bérilghachqa, bu halet İdiqut Uyghurliri bilen Qaraxaniylar Uyghurlirining birlikini wujutqa chiqarmayla qalmay, belki ularni bir birige reqip qiliwetti. Mehmud Qeshqerining İdiqut Uyghurliridin söz achqanda, milliy rohning türtkisi bilen, ularni Türklerning bir tarmiqi we mahir mergenler dep maxtisa , diniy hisyat noqtisidin chiqip, ularni esheddiy kapir dep qarap, Qaraxaniylarning qoshunlirining ularning medeniyitini weyran qilghanliqini söyünüp turup yazghanlighi buninggha bir misal bolidu. Dimek, İslam dinining Uyghurlar arisida tarqilishi “milliy shuar” ni yitekchi qilghan halda, milletni himaye qilish, tarixni we medeniyetni qoghdash asasida élip bérilmidi. Buning bilen milletning parchilinip turush haliti uzaq dawamliship, Uyghurlaning milliy rohigha deslepki qedemde éghir dez ketken .

Bolupmu Qaraxaniylar dewrining axiriqi mezgilliridin bashlap hökümdarlar we ziyalilar arisida Erep –Fars medeniyitining tesirini himaye qilish küchiyip, milliy rohqa bolghan sadaqet barghanséri itibardin qélishqa yüzlendi. Türk medeniyitige sel chaghlinip, bu medeniyetni himaye qilghanlar nadan, jahil , mutesip dep qaraldi, hetta mushu wejidin ulugh we shereplik bir nam bolghan “Türk” sözimu “nadan” , “döt” , “qara qosaq” dégen menidimu istimal qilinidighan gheyri ehwal otturigha chiqti. Milliy rohni oyghitidighan, milletke yol körsitidighan, milletning yüksilishini menbe bilen temin itidighan edebiyattimu tariximizning utuqliri, ejdatlirimizning arzuliri, milliy qehrimanlirimiz -- ulugh simalirimiz , milletning asasiy gewdisi bolghan xelqning rial haliti we ümidi ashu xelqqe chüshünishlik Türk tili bilen ipadilinip, roh we ghururni oyghitip, uninggha küch – quwwet ataqilip yol körsitishning ornigha , Erep -- Fars edebiyatidiki motiflar we obrazlar (“ming bir kiche”, rustem, jemshid, feridun , siyawush qatarliq) we ashu edebiyat uslobidiki timilar sözlinip rialliqtin yiraqliship ketti. Yene kélip bu edebiyat Fars tilida yézilghan . Türk tilida yézilghan eserlerdimu Erep – Fars tilidin kirgen sözlükler asasiy salmaqni igiligen bolup, umu janliq tildin yiraqliship ketken. Bu xil edebiyattin hergizmu xelqimizge meniwiy yitekchilik qilishni kütkili bolmaytti. Bartoldmu bu haletni “Türklerge - Uyghurlargha İslamiyetning we Fars edebiyatining tesiri shu derijide küchlük bolghan idiki, Türkler- Uyghurlar islamiyettin burunqi tarixini pütünley unutti” (51) dep süretleydu. Medeniyettiki mushu özgirish tüpeylidin, milliy rohning yüksek ipadisi bolghan “Oghuzname” dastani Qaraxaniylar teweside yashighan Uyghurlar ichide emes, belki İdiqut Uyghurliri arisida saqlinip qelemge élindi. Aprasiyap (Qaraxaniylarda Yüsüp Xas Hajip we Mehmud Qeshqeri’din kéyin untuldi), Tonyuquq we Bögü qaghan'gha ait xatirilermu mushu Uyghurlar arisida saqlandi.(52) Budda we Mani dinining cheklep turushi bilen özining siyasiy iqtidarini qoldin bérip qoyghinigha qarimay, milliy rohqa baghlinishni dawamlashturghan mana shu İdiqut Uyghurliri Mongghul impériyisi we Tömüriler impériyisi dewrining siyasiy, herbiy, iqtisad we medeniyet munbéride yuqiri orun'gha iriship, Uyghurlar we Uyghur medeniyitige sherep ata qilalidi. Jümlidin Uyghur til – yéziqini Asiya’din halqip Yawropa(Okraina we Latwiye)’dimu shöhret qazan'ghan xelqaraliq medeniyetke aylandurdi.(53)

Dimek, Qaraxaniylarning axiriqi dewridin bashlap, buxanliq tewesdiki Uyghurlarda, miladi 14 - esirdin bashlap pütkül Uyghurlarda milliy roh millet xaraktérliq yitekchi prinsip bolushtin qilip, peqet kishilerning wujudida yoshurun küch halitide saqlinishqa yüzlen'gen bir meniwiy amilgha aylinip qaldi. Shundaqtimu bu yoshurun küch pat – pat mehelliwiy yaki birer sheher dairiside bolsimu özini ipadilep, milletning mewjutliqi we tereqqiyatining eng muhim menbesi ikenligidin sada bérip keldi.

Bibliografiye:

(1)(7) (12) (23) (41) (46) “İslam énsiklopédiyisi”, Türkche, 12- tom , 2 -qisim , 223- , 227 - ,244 -, 260 - betler , 1988 -yili , İstanbul, Milliy maarip neshriyati.

(2) Düen- Lyen-chin : “Dinglinglar, Turalar we Qangqillar”, Uyghurche, 81 -, 86 - betler, 1997 - yili , Ürümchi, Shinjang helq neshriyati.

(3) Li - Yen -shu : “Shimaliy sulalilar tarixi” , Uyghurche, 568 - , 569 - betler, 2000 – yili , Ürümchi, Shinjang helq neshriyati.

(4) (32) “Türk énsiklopédiyisi”, Türkche, 33 - tom , 147-, 151- betler, 1984 - yili, Enqere. Milliy maarip neshriyati.

(5)(6) Baymirza Hayit : “Sowitler ittipaqidiki Türklükning we İslamiyetning bezi mesililiri” , Türkche, 193 - bet, 1987 - yili , İstanbul, Türk dunyasi tetqiqatliri wehpisi.

(8) Si-Ma-chyen: “Tarixiy xatiriler” , Uyghurche , 1988 - yili , Ürümchi, Shinjang helq neshriyati.

(9)(16) “Türk énsiklopédiyisi”, Türkche , 25 - tom , 487 - bet , 1977-yili, Enqere, Milliy maarip neshriyati.

(10) Wéy –Lyang -taw : “Qaraxaniylar tarixidin bayan”, Uyghurche, 106 - bet , 2000 - yili , Qeshqer Uyghur neshriyati .

(11) (30) “Türkchilik prinsipi” , Türkche , intirnéttin élin'ghan nusxa.

(13) Molla Musa Sayrami : “Tarixiy Hemidi”, Uyghurche, 46 -, 47 -betler, 1988 -yili, Béyjing, milletler neshriyati.

(14) Abdulqadir Donuk : “Tunji Türk milletchisi Chichi tenxu” , “Türk dunyasi tarix jornili” , Türkche, 1987 - yili , 3 - san, 44 - bet.

(15) “Oghuzname” , Uyghurche, 46 - bet , 1980 - yili , Béyjing, Milletler nesgriyati .

(17) (28) (42) “Qedimqi Uyghur yazma yadikarliqliridin tallanmilar” , Uyghurche, 80 - , 84 - , 85 - betler, 1983 – yili , Ürümchi, Shinjang helq nwshriyati.

(18) (34) A. Jaferoghli : “Türk tili tarixi” , Türkche, 2- qisim, 18 - , 208 - betler, 1984 - yili, Istanbul, Endurun neshriyati.

(19) Yilmaz Öztuna : “Büyük Türkiye tarixi” , Türkche, 2 - tom, 391 - bet, 1977- yili , İstanbul, Ötüken neshriyati.

(20) (27 ) (26) (37) (44) Yilmaz Öztuna : “Büyük Türkiye tarixi” , Türkche, 1- tom, 50 - , 51 - , 95 - , 100- , 101- , 140 - , 141 - betler, 1977 - yili, İstanbul, Ötüken neshriyati.

(12) Samixa Aywerdi : “Türkler mustemlikichi bolmighan”, “Türk dunyasi tarix jornili” , Türkche, 1987- yili, 11 - san, 23-bet.

(24) Aydin Taneri : “Türk dölet en'enisi” ( tünügün – bügün ) , Türkche, 11- bet, 1981 – yili.

(25) (38) (39) (40) ben'gu : “Xenname”, Uyghurche, 698 - , 778 - , 798 - betler, 1994 - yili , Ürümchi, Shinjang helq neshriyati.

(29) Mustapa Uslu : “Türk medeniyitide noruz motfi” , “Türk dunyasi tarix jornili”, Türkche, 1987 -yili, 4 - san, 22- bet.

(31) (35) Zhang –Rén -tang : “Tang dewridiki sherqiy Köktürkler heqqide yéngi höjjetler” , Türkche, 67 - , 174 - betler, 1968- yili, Teybéy.

(33) (45) Mustapa Ergün : “Türk maarip tarixi” , Türkche, intérnéttin élin'ghan nusxa.

(22) (36) (52) A.. Zekiy Welidi Toghan : “Omumiy Türk tarixigha kirish” , Türkche, 100 – , 106 -- , 168-betler , 1981 -yili, İstanbul, Endurun neshriyati.

(43) A. Zekiy Welidi Toghan: “Türk we tatar tarixi”, tatarche, 18 - bet , 1912 - yili , Qazan.

(47) “Türk énsiklopédiyisi” , Türkche, 21 - tom, 287 - bet, 1974- yili, Enqere, Milliy maarip neshriyati.

(48) (49) (50) İbrahim Agah Chubukchu : “medeniyet tariximizda din” , Türkche, “Belleten”, 1990- yili, 4 - san, 778 -bet.

(51) W. W. Bartold , M . F. Köprülü: “İslam medeniyiti tarixi” , Türkche, 82- bet, 2004 - yili, Enqere, Akchagh neshriyati..

(53) A. Jaferoghli: “Türk tili tarixi”, Türkche, 1 - qisim, 178- bet,1984 - yili, Enqere, Endurun neshriyati.