Halaçlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi



Halaçlar

Önemli nüfusa sahip bölgeler

İran İran 30.000[1], 47.000[2]

Afganistan Afganistan bilinmiyor

Türkiye Türkiye bilinmiyor

Azerbaycan Azerbaycan bilinmiyor

Pakistan Pakistan bilinmiyor

Diller

Halaçça

Din

İslam

Halaçlar (Farsça: خلج, Khalaj; Azerice: Xələc), İran'da yaşayan bir Türk boyunun adıdır. Lehçelerinin yazı dili yoktur. Ancak Göktürkçeye benzerliğiyle dikkat çeker. Dinleri Şii mezhebinden müslümandır. Zamanında Selçuklu egemenliğinde oldukları biliniyor. Türkçenin d'li lehçesini konuştukları için ana Türkçeye yakınlıkları göz ardı edilemeyecek bir durumdur.



İçindekiler [gizle]

1 İsim kökeni

2 Yaşam alanları

2.1 Türkiye'de

2.2 Türkmenistan'da

2.3 İran ve Yakın Doğu'da

3 Dilleri

4 Notlar

5 Kaynakça

6 Dış Bağlantılar

İsim kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Divânu Lügati't-Türk’de boy ismi şöyle anlatılır;



“..... Yirmi ikiler onlara Türkçe kal aç derler, “aç kal” demektir. Sonradan bunlara “Xalaç” denilmiştir; asılları budur.”[3]



“Oğuzlar ve Kıpçaklar x yı k ya çeviriler. Bunlar “Xalaçlar”dan bir bölüktür. Bunlar Türklerin “kızım” dediği yerde “xızım” derler. Ve yine öbür Türklerin “kande erdinğ” dediği yerde bunlar “xanda erdinğ” derler ki, “nerede idin” demektir.”[4].



Oğuz Destanında da kalaç kelimesinin bir Türk boyunun ismi olarak görülür[5] ve “aç kalmak” söyleminden türediği belirtilmiştir[5].



Yaşam alanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Halaçlara ilk değinenler Ortaçağ İslam coğrafyacıları olmuştur. 9. ve 10. yüzyıl kaynaklarına göre Halaçlar Seyhun'un yakasında, Afganistan'da yaşayan göçebe halklardandır. Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī, Mafātīh al-‘Ulūm ismindeki eserinde Halaç ve Kancina Türkleri Eftalitlerden arta kalan boylar olarak gösterir.



Türkiye'de[değiştir | kaynağı değiştir]

1932 yılında yayınlanan Köylerimiz ismindeki kitapta, o dönem Türkiye'de, Halaç, Halaçlar ya da Halaçlı isimlerinde on altı köy listelenmiştir. Bunlar şu illerdedir: Antalya, Afyon, Niğde, Kütahya, Bolu, Balıkesir, Aydın, Çankırı, Kastamonu, Zonguldak, Yozgat, Ankara, Tokat, Giresun, Kırşehir ve İstanbul. Gününümüzde ise, Ağrı ili Doğubayazıt ilçesine, Niğde ili Bor ilçesine ve Sakarya ili Hendek ilçesine bağlı Halaç isminde üç köy, Bolu ili Gerede ilçesine ve Uşak ili Banaz ilçesine bağlı Halaçlar isminde iki köy bulunur.



Türkmenistan'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkmenistan'ın Lebap vilayetinde nüfusu yaklaşık 150 bin olan Halaç ilçesi (Halaç etrafı) bulunmaktadır. İlçede yaşayanlar Selçuklu hanedanının ait olduğu Kınıklardan geldiği sanılan Ersarı Türkmenleridir.



İran ve Yakın Doğu'da[değiştir | kaynağı değiştir]

Halaçlar, 11. yüzyılda Büyük Selçuklular ile başlayan göçlerle, İran ve Yakın Doğu içine taşınmışlardır. Günümüz İran'da Huzistan ve Kerman Eyaletinde yaşamaktadır. Ayrıca Halaçlardan büyük bir toplulukta Orta İran'da Fars Eyaletinde yaşamaktadır, ama onların tam olarak ne zaman geldikleri bilinmemektedir. Halaçlardan büyük bir başka toplulukta, Merkezi Eyaletinde Save şehrinin güneybatısında alçak dağlık bölgede yerleşiktir ve pek çoğu bu gün dahi kendi kimliklerini korumuştur. Hatta, bu alanda Ḵalajestān denilen bir yöre vardır. İraj Afşar-Sistani'nin yakın tarihli bir çalışmasında, "Bu boyun insanları Aştiyan ve Tafreş çevresinde oturduklarını ve geçim kaynaklarının hayvancılık olduğunu" yazar[6].



O. Garrod, Dehbid yaylasında (kuzey Şiraz) birçok köy'de Halaç Türklerinin yaşadığını iddia eder. Son olarak, Luristan Eyaletinde Halaj-Darra, Halaj-e ʿOlya ve Halaj-e Sofla köyleri ve Horasan Eyaletinde Halaç isminde üç köy bulunur. M. F. Köprülü, Kırım'da Halaç adında bir köy olduğunu ve Vladimir Feodoroviç Minorsky ise, güney Rusya'da Don Nehrindeki Kalach kenti adını, bu boydan aldığını düşünmektedir.



Dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Halaçça

Halaçların dillerinden ilk söz eden Kaşgarlı Mahmud'dur. Divânu Lügati't-Türk'te dillerinden örnekler vermiştir. İkinci olarak Rus doğubilimci Vladimir Feodoroviç Minorsky, Halaçların dilleri ile ilgili bilgiler toplamıştır. Bu bilgilerini ise ancak 1940 yılında yayımlayabilmiştir.



Araştırmacılardan Alman bilimadamı Gerhard Doerfer Halaçlarla ilgili araştırmalar yapmıştır. G. Doerfer ve S. Tezcan'ın çalışmaları ile Halaççanın ses ve sözvarlığı açısından yaşayan en eskicil Türk dilleri arasında yer aldığı ortaya konmuştur. Halaçça'nın Türk dilleri arasındaki yeri konusunda en belirleyici yönü, Ana Altayca p sesinin devamı sayılan Ana Türkçe varsayımsal h sesini yaşatıyor olmasıdır.



Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Dr. Cevat Heyet, 1988, Varlık dergisi

^ Khalaj of Iran

^ Divanü Lügat-it – Türk Tercümesi, çev. Atalay Besim, TDK Yayınları 523, Ankara, 1992, Cilt III, s. 415.

^ Divanü Lügat-it – Türk Tercümesi, çev. Atalay Besim, TDK Yayınları 523, Ankara, 1992, Cilt III, s. 218.

^ a b Ögel B., Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Cilt 1, s. 178.

^ Iraj Afšār-Sistāni, Ilhā, c¡ādornešinān wa ṭawāyef-e ʿašāyeri-e Irān, Tahran, 1987, cilt 2, s. 115.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Köylerimiz, İstanbul, 1932.

Oliver Garrod, “The Qashqai Tribe of Fars”, JRCAS 33 (1946), s. 293-306.

M. F. Köprülü, “Halaç” Belleten, s. 109-116.

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Halaç Kültürünün Sanat Eserlerinde Akisleri Prof. Dr. Emel Esin [1]



***



Halaçça

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Halaçça

Halac dili, Halac Türkçesi

Ana dili olanlar İran

Konuşan sayısı 30.000[1] (1988)

Dil aileleri

Varsayılan

Halaçça

Dil kodları

ISO 639-3 [[ISO639-3:klj|klj]]

Halaçça veya Halaç Türkçesi, İran’da konuşulan bir Türk lehçesidir. 1988 yılında konuşur sayısı 30.000 olarak belirtilmiştir.[1] Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. 2000 sayımlarına göre 42.107 konuşanı vardır[2]. Günümüzden yaklaşık 25 yıl önce Alman bilim adamı G. Doerfer'in dikkatleri çekmesiyle o güne kadar dilleri açısından sıradan bir Türk halkı oldukları, Azericenin bir ağzını konuştukları düşünülen Halaçlar ve dilleri Türk dilbilim araştırmalarında önemli bir yere sahip oldu. Buna göre Halaçlar bir Azeri halkı olmadığı gibi dilleri de Azericenin bir ağzı olmayıp Eski Türkçeden de eski özellikler gösteren bir Türk dilidir.[3]



İçindekiler [gizle]

1 Dilbilgisi

1.1 Ses bilgisi

1.1.1 Ünsüzler

1.1.2 Ünlüler

1.2 Ad çekimi

2 Kaynakça

Dilbilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ses bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]

Halaççanın Türk dilleri arasındaki yeri konusunda en belirleyici yönü belki de Ana Altayca *p- sesinin devamı sayılan Ana Türkçe varsayımsal *h- sesini yaşatıyor olmasıdır. Orta Moğolcada h- ve çağdaş Mançu Tunguz dillerinden Nanaycada p- olarak görülen bu ses Türk dillerinde dağınık olarak görülüyorsa da, düzenli olarak yaşadığı tek dil Halaççadır.[3]



Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Halaççanın belirleyici yönlerinden biri de Ana Türkçede var olduğu kabul edilen birincil uzun ünlüleri korumasıdır. Yakutça ve Türkmenceden başka uzun ünlülerin düzenli olarak korunduğu tek Türk dili Halaççadır. Doerfer’e göre ise Halaççada yalnızca bilinen türden ünlü uzunluğu bulunmayıp, olağan uzunluktaki ünlülerin yanı sıra üçüncü olarak bir de ikiz uzun ünlüler vardır, yani Halaççada üç tür a ünlüsü ve üç tür ünlü niceliği (quantitiit) vardır.[3]



Ad çekimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Hâl Sonek Türkçesi

Yalın durum - -

Yönelme durumu -A, -KA -e

Belirtme durumu -I, -NI -i

Bulunma durumu -čA -de

Çıkma durumu -dA -den

Araç durumu -lAn, -lA, -nA -le , sayesinde

Eşitlik durumu -vāra gibi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ a b Cevat Heyet, “Torki-ye Kalaj”, وارليق Varlık, 70.4, 1988, s. 12-24.

^ BOSNALI, Sonel (2012). "Halaççanın konumu". Dil Edimi Açısından Halaççanın Konumu. karam.org.tr. Erişim tarihi: 05 Haziran 2015.

^ a b c Mehmet Ölmez, Halaçlar ve Halaçça, Türk Halkları ve Dilleri: 2, s. 15-22.