Milli bayrağımızdakı göy räng – türkçülüyü, qırmızı – müasirliyi, yaşıl – islam ideologiyasını ifadä edir



Yüz ilä yaxın bir müddätdir ki, üçrängli dövlät bayrağımız insanlarımız üçün müqäddäs ideal rämzinä çevrilmişdir. Mövcudluğunun 18 ayı dövründä (1918-ci ilin 9 noyabrı) än istäkli bir varlıq kimi sevilmiş, äzizlänmiş, adına vä hüsnünä şeirlär yazılmış, mahnılar bästälänmişdir.



Sovetlär Birliyinin rejimi üçrängli bayrağımızın başımız üzärindän asılmasını vä hätta täsvirini belä qadağan etsä dä onu üräklärindä yaşadan insanlar istiqlal şairimiz Ähmäd Cavadın bu sözlärini täkrarlayırdılar:



Çoxdandır ayrı düşdüm

Üç boyalı bayraqdan.

A dostlar, män yoruldum,

Bu gizli ağlamaqdan.



Bäs xalqımızın başı üzärindä 93 il ävväl dalğalanmış vä bu gün dä mövcud olan bayrağımızın yaranma tarixini, onun mänasını, ağ ayparanın vä säkkiz guşänin nä olduğunu, hansı ideyalardan qaynaqlandığını düzgün bilirikmi? Aparılan sorğular, ortaya çıxan häqiqätlär sübut edir ki, bu sahädä hälä dä mälumatsızlıq vä tarixi bilgisizlik ucbatından yanlış täsävvür vä fikirlär mövcuddur. Mähz bu yazıda hämin o sualları cavablandırmağa çalışacağam.



1918-ci il mayın 28-dä tarixdä sayca 114-cü türk dövläti olan Azärbaycan Xalq Cümhuriyyäti quruldu. Bu Cümhuriyyät özündän ävvälki 113 dövlätdän ideoloji äsaslarına görä tam färqlänirdi. Belä ki, ilk däfä idi ki, bütün müsälman vä türk dünyasında milli kültür änänälärinä, demokratik prinsiplärä söykänän Avropa sistemindä bir dövlät qurulurdu. Azärbaycan Milli Qurtuluş Häräkatının böyük ideoloqu M. Ä. Räsulzadä “Milli Azärbaycan Häräkatının xarakteri” adlı mäqaläsindä yazırdı: “Milli ideoloji mänşäyi etibarı ilä Azärbaycan häräkatı Şärqdäki milli qurtuluş ideyaları ilä, Qärbdä demokratiya cäräyanlarını özündä birläşdirän bir häräkatdır”.



Azärbaycan bayrağı



M. Ä. Räsulzadä belä bir häräkatdan yaranan dövlätin isä mähz “Cümhuriyyät” olacağını hälä 1917-ci ildä “Açıq Söz” qäzetindä (1917-ci il, N 426, 17-30 mart) eyni adlı mäqalädä “Cümhuriyyätdän-Cümhuriyyätä färq var” deyäräk yazırdı: “Mähkum sinif vä millät gözü ilä baxıldıqda işıqlı (kübar) istibdad-qarasından, mäşrutiyyät-işıqlı istibdaddan, cümhuriyyät-mäşrutiyyätdän, Cümhuriyyäti-änam da (Xalq Cümhuriyyäti dä) Cümhuriyyäti-xasdan (imtiyazlı Cümhuriyyätdän) daha faydalı vä daha müvafiq mäqamdır… Var olsun Cümhuriyyäti-änam!” (Yäni Xalq Cümhuriyyäti – N. Y.).



M. Ä. Räsulzadänin äsaslandırdığı Xalq Cümhuriyyäti 1918-ci ildä mayın 28-dä yarandıqdan sonra onun äsas rämzi olan bayraq haqqında da hämin ilin iyun ayının 21-dä hökumätin qärarı verildi. Hämin qärardan: “Üstündä qırmızı fonda ağ säkkizguşäli ulduz vä aypara täsviri olan qumaş Azärbaycanın bayrağı kimi täsdiq edilsin”.



Hämin dövrdä bayrağımız Osmanlı Türkiyäsinin bayrağı ilä eynilik täşkil edirdi. Färq yalnız onda idi ki, Osmanlı Türkiyäsinin bayrağındakı hilal ayın qarşısındakı ulduz beş guşädän, Azärbaycan Cümhuriyyätinin bayrağında isä säkkiz guşädän ibarät idi.



İlk bayrağımız haqqında verilän qärar da (yäni eynän Osmanlı Türkiyäsindä olduğu kimi) bir çox säbäblärlä izah edilir. Yäni äsas o idi ki, biz türk xalqı olaraq böyük bir mädäniyyät sisteminä äsaslandığımızı sübut edirdik. Vä Azärbaycanın xilasını da qardaş Türkiyänin kömäyindä görürdük. Täsadüfi deyildi ki, 1918-ci ilin iyunun 4-dä ilk siyasi, diplomatik vä härbi müqaviläni dä biz mähz Osmanlı Türkiyäsi ilä bağlamışdıq. Bundan ävväl mövcud olan Zaqafqaziya Seymindä bu Seymdä fäaliyyätdä dä Azärbaycan nümayändäläri (onların sayı 40-dan çox idi) siyasi istiqamäti güclü vä ermänilärdän färqli olaraq Türkiyä olacağını müäyyänläşdirmişdilär.



Eyni zamanda, Gäncäyä gälmiş Qafqaz İslam Ordusunun komandiri Nuru Paşanın ätrafındakı “ilhaqçı”lar qrupu da “biz müstäqil dövlät yox, mähz Türkiyäyä birläşmäk istäyirik” – deyäräk, ciddi täbliğat aparırdılar. Hätta o zaman Nuru Paşanın täkidi ilä Milli Şura fäaliyyätini dayandırmış, Tiflisdä yaradılan 1-ci Hökumät Kabinäsi buraxılmış, Gäncädä Nuru Paşanın istäyincä 2-ci hökumät kabinäsi formalaşmışdı. Qırmızı rängli bayrağımız da mähz hämin gärgin mäqamlarda – ikinci hökumät kabinäsi formalaşndan sonra dörd gün sonra verilmişdi.



1918-ci ilin noyabrın 9-da isä Üçrängli dövlät bayrağımız haqqında qärar qäbul edildi: “Milli bayraq haqqında Azärbaycan hökumäti qärarları däftärindän 9 noyabr 1918-ci il tarixli çıxarışı:



Eşidildi: Nazirlär Şurası sädrinin Milli bayraq haqqında märuzäsi. Qärara alındı: Yaşıl, qırmızı vä mavi ränglärdän, ağ aypara vä säkkizbucaq ulduzdan ibarät olan bayraq Milli bayraq hesab edilsi”.



Milli bayrağımızdakı göy räng – türkçülüyü, qırmızı – müasirliyi, yaşıl – islam ideologiyasını ifadä edir.



Bäs bu däyärläri özündä birläşdirän “türkläşmäk, islamlaşmaq, avropalaşmaq, (firängläşmäk)” üçlük düsturunu böyük bir şüara çevirän ilk däfä kim olub?



Qeyd edäk ki, bütün türk milläti üçün böyük bir ideala vä mäqsädä çevrilän bu üçlük şüarının banisi türk dünyasının böyük mütäfäkkiri, Azärbaycanda doğulub Rusiya vä Türkiyä universitetlärindä tähsil almış Äli bäy Hüseynzadä olub. 1907-ci ildä iyul ayının 10-da Bakıda özünün näşr etdiyi “Füyuzat” (bolluq, bäräkät mänasındadır) jurnalındakı bir mäqaläsindä “Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, firäng qafalı” kimi ilk däfä täqdim etdiyi bu fikri sonradan böyük mütäfäkkir Ziya Göyalp belä ifadä etmişdi: “Türk qanlı, islam imanlı, avropa mädäniyyätli”.



Bäs Ä. Hüseynzadä täräfindän äsası qoyulan, Z. Göyalp täräfindän inkişaf etdirilän “türkläşmäk, islamlaşmaq, avropalaşmaq” şüarı Azärbaycanın dövlät bayrağında niyä bir qädär färqli olaraq öz äksini tapıb? Yäni dövlät bayrağımızda qänglär belä verilib: “göy räng – türkläşmäk, qırmızı – müasirläşmäk, yaşıl – islamlaşmaq. Göründüyü kimi, klassik şüardan färqli olaraq islamçılıq ikinci yerdän üçüncü yerä, müasirlik isä üçüncü yerdän ikinci yerä keçirilib. Bäs belä däyişikliyin säbäbi nädir vä kim bunu hansı mäqsädlä edib?



1915-ci ilin oktyabrın 2-dä Bakıda näşrä başlayan “Açıq Söz” qäzetinin ilk sayında Baş redaktor M. Ä. Räsulzadänin “Tutacağımız yol” adlı baş mäqaläsi çap edilmişdi. Hämin mäqalädä M. Ä. Räsulzadä vaxtilä Ä. Hüseynzadänin äsasını qoyduğu mäşhur üçlük düsturu belä täqdim edirdi: “Här bir millät azadä yaşayıb da täräqqi edä bilmäk üçün 3 äsasa istinad etmäk mäcburiyyätindädir: Dil, Din vä Zaman… Dilcä – biz türküz, türklük milliyyätimizdir… Dincä – müsälmanız. Här bir din inananları arasında mäxsusi bir mädäniyyät vücuda gätirmişdir ki, bu mädäniyyät dä bir beynälmiläliyyät säbäbi täşkil edir… Zamanca da – biz texnikanın, elm vä fännin möcüzälär yaradan bir dövründäyiz… Demäk ki, sağlam, mätin vä oyanıq mäfkuräli bir milliyyät vücuduna çalışmaq istärsäk ki, zaman bunu täläb ediyor – mütläqa 3 äsasa sarılmalıyız: Türkläşmäk, müasirläşmäk vä islamlaşmaq” (“Açıq Söz”, N 1, 2 oktyabr 1915-ci il).



Qeyd edildiyi kimi, M. Ä. Räsulzadä hälä 1915-ci ildä sonradan dövlät bayrağımızda öz äksini tapacaq fikirläri sıralamış vä hälä o zaman Ä. Hüseynzadänin üçlük düsturunda däyişiklik edäräk, ciddi äsaslandıraraq, müasirliyi önä çäkmişdi.



1916-cı ilin oktyabr ayında isä yenä “Açıq Söz” qäzetindä çap edilän “Getdiyimiz yol” adlı baş mäqalädä müasirläşmäyä üstünlük veräräk yazırdı: “Müasirläşmäk – budur bütün millätläri sülh vä nicat yoluna çıxaran böyük vasitä! Müasirläşmäyän, yäni zaman vä äsrindäki maddi vä mänävi vasiteyi-mädäniyyä ilä silahlanmayan bir toplum gäräk qan vä dilcä birläşmiş milliyyät vä ya din, ruh vä vicdanca tanışmış beynälmiläliyyät olsun – mümkün deyil…”



M. Ä. Räsulzadänin müasirläşmäyä verdiyi bu önäm sonradan müasir tipli bir Azärbaycan cämiyyätinin qurulmasına da öz täsirini göstärdi. 1918-ci ilin noyabrında Mudros müqaviläsi şärtlärinä uyğun olaraq, Osmanlı türkiyäsi öz qoşunlarını Azärbaycandan çäkmäk mäcburiyyätindä qaldı. İngilislärin ümumi näzarätinä verilmiş Bakıya gälän general Tomson hälä Änzälidä olarkän “Män Türkiyä intriqası ilä yaradılan bir dövlät tanımıram” deyäräk, Azärbaycan istiqlalını şübhä altına almışdı. Belä bir väziyyätdä ingilisläri vä general Tomsonu Türkiyänin bayrağının oxşarı olan bir bayraqla qarşılamğa artıq säbäb qalmamışdı. Odur ki, 1918-ci ilin noyabrın 9-da qırmızı rängli bayrağın yerinä Üçrängli bayrağın yaradılması haqqında M. Ä. Räsulzadänin vä onun başçılıq etdiyi Azärbaycan Milli Şurasının täklifi ilä qärar qäbul edildi. Bayraqdakı ränglärin täsviri vä düzülüşü isä M. Ä. Räsulzadänin “Açıq Söz” qäzetindäki mäqaläsindän götürüldü. Yäni, göy – türkläşmäk, qırmızı – müasirläşmäk, yaşıl – islamlaşmaq.



Hämin Üçrängli dövlät bayrağımız ilk däfä olaraq 1918-ci ilin noyabrın 17-dä Bakıda däniz vağzalında ingilis generalı Tomsonun qarşılanma märasimindä göyä qaldırıldı. Himnin äväzinä isä o zaman dövlät himnimiz olmadığından böyük bästäkar Ü. Hacıbäylinin täklifi ilä onun “Leyli vä Mäcnun” äsärindä Nofäl sähnäyä gälärkän säsländirilän coşdurucu musiqinin (“Heyratı” üstündä) çalınması qäbul edilir. (Qeyd edim ki, Ü. Hacıbäyli indi säsländirilän dövlät himnimizi sonradan bästäläyib). Bu musiqi häm dä 1453-cü ildä Konstotinopolu (İstanbulu) fäth edärkän belä bir marşla hücum etmişdilär.



Bakıya gälän ingilislär üçrängli bayrağımızın räsmi olaraq dalğalandırılmasına o qädär razılıq vermirdilär. Vä onlarda bu fikri därinläşdirän isä Bakıda yaşayan ermänilär vä ruslar idilär. Müsavat partiyasının qurucularından olan M. Ä. Räsuloğlu öz xatirälärindä yazırdı ki, ingilislär yalnız häftänin 1-ci vä 4-cü günläri – yäni iclas keçiriländä icazä verirdilär ki, parlament binası üzärindä milli bayrağımız dalğalansın, iclas bitän kimi bayrağımızın endirilmäsini täläb edirdilär.



1918-ci ilin 7 dekabrında Parlamentin açılışı märasimindä M. Ä. Räsulzadä bu sözläri söylädi: “Säadät vä hürriyyät istiqlaldır. İştä bunun üçün, äfändilär, müstäqil Azärbaycanı tämsil edän o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyäti, islam mädäniyyäti vä müasir Avropa iqtidarı – ähraranäsini (azad adamlar iqtidarını) tämsil edän bu Üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündä ehtizaz edäcäkdir (dalğalanacaqdır). Bir daha qaldırılmış bayraq, bir daha enmäyäcäkdir!”



Böyük mütäfäkkir Ü. Hacıbäyli “Azärbaycan” qäzetindä (1918-ci il, 9 dekabr) M. Ä. Räsulzadänin bu çıxışını belä täsvir edirdi: “Mähämmäd Ämin milli ittitahäsindä bu üç rängin: türkläşmäk, islamlaşmaq vä müasirläşmäk amalı älamätindän ibarät olduğuna işarä ilä – bu bayraq endirilmäz! – dedikdä bütün mäclis ayağa qalxıb äl çala-çala bayraqları salamlarkän, täässüratı-fövqäladämdän başımın tükläri biz-biz durdu”.



Qeyd edim ki, dövlät bayrağımızdakı säkkiz guşä ilä bağlı da müxtälif izahlar vardır. Bir izahda bildirilir: Ay (qämäri) täqvimi islam ölkälärindä geniş istifadä olunurdu. Ay täqvimindä tarixdä “Türk dövrü” kimi qalmış bir täqvim yaradılmışdır. Ay fazalarının täkrarlanması müddätinä uyğunluq üçün täqvimdä här säkkiz ildä üç däfä (2, 5 vä 7-ci illärdä) ilin axırıncı ayı olan Zilhäccäsinä 30-cu gün älavä edilirdi.



Beläliklä, “Türk dövrü kimi tanınan bu täqvim däqiqliyinä görä färqlänirdi. Sonralar “Türk dövrü täqvimini yenidän täkmilläşdiräräk här 126 ildän bir säkkizlik dövrün axırıncı dövründäki 7-ci il zamanı Zilhiccäni 29 sutka saxlamaqla däqiqliyi 1290-cı ildä bir sutkaya qaldırmış vä täqvimdän XVI äsrdän Türkiyädä istifadä etmişlär.



Çox güman ki, äsası Osman Qazi täräfindän qoyulmuş türk imperatorluğunun bayrağındakı Ay hilalı yanındakı säkkizbuczqlı dövlätin vaxt ölçüsü cädvälinä rämzi işarädir (Bax: Ä. Ätayi. “Täqvimlär keçmişdä vä bu gün”. “Elm”, 1998, N 1).



Bäzi izahlarda isä säkkiz guşäli ulduz “Od Yurdu”nun säkkiz härflä yazılışına işarädir. Böyük yazıçı C. Cabbarlı yazırdı: “Säkkiz künclü şu ulduz säkkiz härfli Od yurdu”.



Bayrağımızdakı göy räng türkläşmäk ideyası ilä bağlıdır. Türklärin göy rängä üstünlük vermäsi ilä bağlı müxtälif izahlar da mövcuddur. Orta äsrlärdä islam dinindä olan türkdilli xalqların yaşadığı ärazilärdä saysız-hesabsız qädim abidälär dä tikilmişdir. Bu abidälärin äksäriyyäti göy rängdä olmuşdur. Bu baxımdan göy räng häm dä simvolik mäna daşımışdır. Göy räng häm dä XIII äsrdä Elxanilär dövrünün äzämätini, onların zäfär yürüşlärini äks etdirir.



Bayrağımızdakı yaşıl räng islam dininä mänsubluğumuzu ifadä edir. Böyük mütäfäkkir Äli bäy Hüseynzadä “Qırmızı qaranlıqlar içindä yaşıl işıqlar” äsärindä yaşıl rängin geniş izahını vermişdir.



Milli bayrağımızdakı qırmızı räng müasirläşmäni, inkişafı äsas götürür. Mälum olduğu kimi, XVIII äsrin sonlarında Fransa Burjua inqilabından sonra kapitalizmin inkişafı ilä bağlı Avropa ölkälärindä böyük iräliläyişlär baş vermişdir. Hämin dövrdä proletariatın kapitalizm quruluşuna qarşı mübarizäsi olmuşdur. Bu illärdä qırmızı räng Avropanın simvoluna çevrilirdi. Ä. Hüseynzadä yazırdı: “Avropalaşalım, firängläşälim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu), müraciätdän müraciätä färq vardır. Biz avropalıların ädäbiyyatına, sänayelärinä, ümum vä maarifinä, käşfiyyat vä ixtiralarınamüraciät etmäk istäyiriz, özlärinä degil! Biz istäriz ki, islam ölkäsinä onların beyinläri, dimaqları girsin!”



Milli bayrağımızda qırmızı rängin üzärindä ortada aypara vä säkkizguşäli ulduzun täsviri verilib. Aypara bir vaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstontinopolun gerbi olmuşdur. Türklär 1453-cü ildä hämin şähäri aldıqdan sonra hämin gerb Osmanlı imperiyası täräfindän islam dininin bir rämzi kimi qäbul edilmiş vä hämin dindä olan başqa xalqlara keçmişdir (Bax: M. Äliyev. “Qobustan”jurnalı, 1989, N 3).



Müxtälif guşäli ulduzların täsvirlärinin izläri dünya sivilizasiyasının än qädim mäskäni hesab olunan Mesopotomiya ilä älaqädardır. Ulduz täsvirlärinin yaranması astronomiya elmi ilä bağlıdır.



Böyük yazıçı C. Cabbarlı şerlärinin birindä yazırdı:



Bu ay, ulduz boyaların qurultayı nä demäk,

Bizcä belä söylämäk.

Bu göy boya, göy moğoldan qalma

Bir türk nişanı

Bir türk oğlu olmalı.

Yaşıl boya islamlığın sarsılmayan

İnamını üräklärä dolmalı

Şu al boya azadlığın täcäddüdür, färmanı,

Mädäniyyät bulmalı.



Azärbaycan Milli Qurtuluş Häräkatının böyük ideoloqu M. Ä. Räsulzadä 1918-ci ildä Azärbaycan Parlamentinin yığıncağında demişdi: “Bizim qaldırdığımız bayrağın üç rängi: türk milli mädäniyyätinin, müsälman sivilizasiyasının vä müasir Avropa demokratik äsaslarının simvoludur”.



Azärbaycan 1920-ci ildä işğal edildikdän sonra başda M. Ä. Räsulzadä olmaqla däyärli insanlarımız bu bayrağı Türkiyä vä Avropa ölkälärindä mühacirätdä qorudular, yaşatdılar.



Qeyd edim ki, Sovetlär Birliyi dövründä üçrängli dövlät bayrağımız 1956-cı ildä XX qurultayda “şäxsiyyätä pärästiş” mäsäläsi qoyulduqdan sonra Qız qalası üzärindä üç azärbaycanlı vätändaşımız (birinin adı Cahid, digäri isä Nazim olub) täräfindän bir saatdan çox orada dalğalandırılıb. Hämin şäxsläri isä (onların sayı ümumilikdä 15-ä qädär olub) sonradan oğurluq adı ilä 12-13 ilä qädär häbsä mähkum ediblär.



1988-ci ildän isä başlanan Azärbaycan Xalq Häräkatı yenidän üçrängli bayrağımızı meydanlarda dalğalandırdı.



Näsiman Yaqublu



Qaynaq: Yeni Müsavat