Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

Özet

Nizami Gencevinin “Rahmet Evi” Kavrami

Azerbaycan Türk edebiyatının XII yüzyılda yaşamış bulunan büyük şairi Nizami Gencevi tüm eserlerinde İslam dininin değerlerine büyük yer vermiş. Şairin düşüncesine göre doğru hayat düşüncesi ve yolu yalnız İslamdır, yani yüce Allaha teslim olmadır. Yüce Allahın (c.c) yarattığı insanların İslamdan başka hayat tarzı bulunmamalıdır. İnsanlığa doğru yol göstermek için gönderilmiş peygamberler de her zaman İslam hayat tarzını tebliğda bulunmuşlardı, onlar müslümler, onlara inananlar müslümanlar olmuşlardı. Kim peygamberlerin getirdiği ilahi emre, buyuruklara inanır ve onlara uyarsa o, müslüman sayılacaktır. Tüm peygamberlerimiz şu hakikatı insanlara ulaştırmışlardır. Bu, onların yüce Allah tarafından belirtilmiş kutsal görevidir.

N.Gencevi’nin eserlerinde yer ayırdığı islami değerlerden biri de “rahmet evi” kavramıdır. Şair adı geçen kavramı yorumlarken onu İslam Peygamberinin misyonu ile alakalandırmış. Şaire göre rahmet yüce Allahın bir nimeti olup da Onun adaletinin, merhametinin, insan sevgisinin, şefkatınin göstericisidir.

Mübarek İslam Peygamberimizin görevi de yüce Allahın ölçülerine uygun bir “Rahmet Evi” yapmaktan ibarettir. Nizaminin sunumunda bu evin, dünyanın, toplumun hukuki sistemi mevcuttur. Bu sisteme göre rahmet evinde yaşayanlar hukuku bakımdan eşittirler, bu evde oturanlar hür yaşamak hakkına sahiptirler, bu evin sakinlerinin bağımsız yaşamak, sevmek, çalışmak, konuşmak, evlenmek, evlat yetiştirmek, eğitim görmek, ilim öğrenmek hukukları da bulunur.

Nizami “rahmet evi”ni sağlıklı bir dünya gibi sunar. Herkesin barış içinde bulunduğu bu kutsal mekanın adı “rahmet evi”dir, vatandaşı mümindir, yöneticilik prensipleri merhamet ve adalete dayanır.

Nizaminin görüşünce Hz.Muhammed’in (s.a.s) tüm insanlığa gönderilmesinin bir hikmeti de Efendimizin ömrünü tüm insanlığa feda etmek, adamak için seçilmiş olmasında bulunur. Çünki Peygamberimizin yaptığı rahmet evi bireysel daire değil, tüm insanların, tüm yaratılmışların yaşadığı iman mekanı, ebedi saadet yurdudur.



Anahtar sözcükler: Rahmet evi, merhamet, şefkat, adalet, ebedi saadet yurdu





Summary

The conception “the paradise house” by Nizami Ganjavi

Nizami Ganjavi the well-known poet of the Azerbaijan literature who lived in the 12th century paid attention to the Islamic values in all his works. According to the poet the true life thought and way is only Islam, it means to give himself up to Allah. The people created by Allah must not have another life style except Islam. The prophets who were sent to show the true way to the humanity always propagated the Islamic life style, they were believers and people who believed them were Muslims. The person, who believes the divine orders, commands and obeys them he is a Muslim. All prophets delivered this truth to the humanity. It is their sacred duty determined by Allah.

In Nizami Ganjavi’s works one of the Islamic values is the conception “the paradise house”. Explaining this conception the poet connected it with the mission of the Islam Prophet. That is why the paradise is the blessing of God, it is the point of His justice, mercy, sympathy and human love. The duty of Islam Prophet is to build “a paradise house” according to God’s measures. In Nizami’s presentation this house, world, society has a legal system. According to this system the people living in “the paradise house” are equal for the right, they are free and they have rights such as to live, to love, to work, to speak, to marry, to bring up the child, to study and etc.

Nizami introduces “the paradise house” as a healthy world. The sacred place where everyone lives in peace is called “a paradise house”, its citizen is a devout and its administration principles are based on mercy and justice.

According to the thought of Nizami one of the wisdoms of the sending Excellency Muhammad to whole humanity is that he was chosen to sacrifice himself for all mankind. Because “the paradise house” built by him is not a private house, it is a faith place and an eternal happiness hearth.



Key words: paradise house, mercy, sympathy, justice, an eternal happiness hearth



NİZAMİ GƏNCƏVİNİN «RƏHMƏT EVİ» ANLAYIŞI

XII yüzillikdə yaşamış Azərbaycan türk ədəbiyyatının böyük şairi Nizami Gəncəvi bütün əsərlərində islami dəyərlərin şərhinə geniş yer vermiş, uca Allahın (c.c) müqəddəs kitabında olan buyuruqları bədii bir biçimdə açıqlamış, insanların bu ilahi dəyərləri qavraması, bu ilahi ölçüləri qəbul etməsi üçün çeşidli vasitələrdən istifadə etmişdir. Şairin əsərlərində geniş şərh etdiyi anlayışlardan biri də «rəhmət evi»dir. Nizami Gəncəvi islam Peyğəmbəri (s.a.s) ilə bağlı yazdığı nətlərinin birində bu anlayışa yer vermişdir.

نـقـطـه گــه خانـــه رحـمـت توئــــی

خـانـه بــر نـقـطـه زحـمـت تـوئـــی

Rəhmət evinin (dairəsinin) mərkəzi sənsən,

«Zəhmət» (sözünün) nöqtəsinin üstündəki

saray sənsən.

Hz. Nizami nətin ikinci beytində birbaşa dini qaynağı olan, peyğəmbərlik anlayışı və hz. Məhəmmədlə (s.a.s) ayrılmaz vəhdət təşkil edən «rəhmət evi» ifadəsindən istifadə etmiş, xüsusi mənalar yüklədiyi «nöqtə», «saray» sözlərini beytin mətninə yerləşdirmişdir. Biz öncə bu anlayışların məna yükünü şərh etməyə çalışaq.



«RƏHMƏT» SÖZÜNÜN MƏNASI

Bilindiyi kimi, rəhmət anlayışı islam dinində xüsusi yer tutur. «Rəhmət» ərəb dilində «acımaq», «mərhəmət etmək» deməkdir. Rəhmət «…Hz. Peygamberin (s.a.s) «Delail»de kayd edilen iki yüz bin isminden biridir. Allahın iki türlü acıması söz konusudur. Birincisi, Rehman: Bu ümumi acımadır ki, mümin, kafir, her kesi içine alır. Bu genellikle yaşadığımız dünyada tecelli eder. İkincisi, Rehim: Ahirette ve sadece müminlerle olan acıma. Özel rahmet» .

«Rəhmət» sözünün başqa bir mənası «vermək», «lütf etmək»dir. Təsəvvüf əhlinə görə də, iki cür rəhmət var: «…rahmeti-imtinaniye, yani amel ve ibadet edilmeden evvelki Allahın ümumi rahmeti; rahmeti-vucudiye, yani takva ehline ahirette vaat edilen özel rahmet» .

«Rəhmət» anlayışı ilə bağlı olaraq bir sıra deyimlər də yaranmışdır. Məsələn, «rəhmət oxumaq», yəni ölən bir şəxsin arxasınca dua oxumaq. Bu deyim öygü, tərif məna¬sında da işlədilir. Bir misala baxaq:



«…Edenler halimi idrak, okurlar rıfkile rahmet,

Olanlar zairi-kabrim dönerler müşfik u mahzun»

(Əbdülhak Hamid)

(Məni anlayanlar, halımı başa düşənlər ürək yumşaq¬lığı ilə rəhmət oxuyarlar. Qəbrimi ziyarət edənlər kədərli və mənə şövq (istək) duyaraq geri dönərlər)

«Rəhmət» anlayışı ilə bağlı olaraq yaranmış deyim¬lərdən biri də «Rəhmət oxutdurmaq»dır. Bu deyim bir şəxsin etdiyi zülm, başqasının etdiyindən ağır, çox olanda istifadə edilir.

«…Kafir ol mertebe kıydı cana,

Rahmet okuttu Hülagu Hana».

(Əndərunlu Fazil)

(Kafir o qədər (o dərəcədə) can məhv etdi ki, Hülaki xa¬na rəhmət oxutdurdu)

Dini-təsəvvüfi terminologiyada «rəhmət» qavramı ilə bağlı daha iki anlayış var:

Birincisi: Rəhmətül-imtinaniyyə- ərəb dilində qiymətli bir şeylə bağlı olaraq ehsan etmək anlamında acımaq mənasını bildirir. Yəni qul öz qulluğunu yerinə yetirmir, ancaq Allah ona ehsan edir. Bu uca Allahın Rəhman adı ilə bağlıdır və hər şeyə aiddir.

İkincisi: Rəhmətül-vücudiyyə-ərəb dilində varlıqla bağlı acımaq, rəhm etmək mənalarını bildirir. Yəni bu, uca Allahın inananlara vəd etdiyi rəhmətdir. Bu insanın uca Allahın (c.c) sevgisini, rizasını qazanmaq uğrunda apardığı ardıcıl mübarizəyə (cihada) bağlıdır.

Bundan başqa, uca Allahın adlarından biri də Rəhim¬dir. Yəni uca Allah (c.c) çox bağışlayan, acıyandır. Uca Alla¬hın (c.c) Rəhim adı Qurani-Kərimdə 115 dəfə çəkilmişdir.

Bilindiyi kimi, Qurani-Kərimin surələri «bəsmələ» ilə (Əuzu billahi min əş-şeytanir-rəcim, bismillahir-rəhmanir-rəhim-qovulmuş şeytandan Allaha sığınıram, Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə) başlayır. Bu o deməkdir ki, «…Kul herhangi bir davranışta bulunurken, önemli bir işe teşebbus ederken önce «euzu» çekerek muhtemel olumsuz etkileri def etmekle sonra da besmeleyi okuyarak kendinin tek başına yeterli olmadığını, başarı ve gücün ancak Allahtan gele bileceyini, Allahın yer yüzünde halife kıldığı bir varlık olarak Onun mülkünde, onun adına tasarrufta bulunduğunu, asıl malik ve hakim olan Allahın koyduğu sınırlar aşarsa, emanete hiyanet etmiş olacağını «…peşinen kabul etmekte ve bundan güc almaktadır. Burada tevhid cümlesinin manası da üstü kapalı olarak mevcuttur. Zira nasıl ki, tevhid cümlesinde «la ilahe» denilerek önce bütün sahte tanrılar zihnlerden siliniyor, sonra da «illallah» ifadesiyle hakiki, tek, eşi ve benzeri bulunmayan Tanrı (Allah) kalbe ve zihne yerleştiriliyorsa, euzu besmele çekildiginde de önce kulluk ilişkisine engel olan kirli çevre temizleniyor, sonra da bu ilişkinin en uyğun anahtarı kullanılmış, doğru kapılar açılmış, sağlıklı bağ kurulmuş oluyor…».

Bu mənada uca Allahın (c.c) «Rəhim» sifəti çox mərhəmətli, çox bağışlayan demək olub, daha çox axirətlə bağlıdır. Qul bu dünyada fasiləsiz olaraq uca Allah (c.c) yolunda çalışır, hər şeyi Allah (c.c) üçün, Allah (c.c) adına edir və nəticədə uca Allahın (c.c) sonsuz rəhmətini, mərhəmətini qazanır, uca Allah (c.c) qulunu bağışlayır.

İndi Qurani-Kərimdə uca Allahın (c.c) rəhim sifəti ilə bağlı olan bir neçə ayəni oxuyaq:



قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ

(əz-Zumər, 39/53)

«(Ey Peyğəmbər! Mənim adımdan qullarıma) de: «Ey Mənim (günah törətməklə) özlərinə zülm etməkdə həddi aşmış bəndələrim! Allahın rəhmindən ümidsiz olmayın. Allah (tövbə etdikdə) bütün günahları bağışlayar. Həqi¬qətən, O, bağışlayandır, rəhm edəndir!».



وَإِلَـهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ

(əl-Bəqərə, 2/163)

«Sizin tanrınız bir olan Allahdır, Ondan başqa Tanrı yoxdur. O, rəhmlidir, mərhəmətlidir».



لاَّ يُؤَاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِيَ أَيْمَانِكُمْ وَلَكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ

(əl-Bəqərə, 2/225)

«Allah bilmədən (səhvən) içdiyiniz andlara görə sizi cəzalandırmaz, ancaq qəlblərinizin kəsb etdiyi şeylərlə (yalandan, ya da qəsdən and içib yerinə yetirmədiyiniz andlara, pis niyyətlərə) görə sizi cəzalandıracaqdır. Allah bağışlayandır, həlimdir!».



ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ

(ən-Nəhl, 16/110)

«Fitnəyə məruz qaldıqdan sonra hicrət edənləri, daha sonra cihad edib (bu yolda hər cür əzab-əziyyətə) səbir edənləri isə (bütün) bunlardan sonra Rəbbin, şübhəsiz, bağışlayandır, (onlara) rəhm edəndir!».

Qurani-Kərimdə rəhmət anlayışının məna çeşidləri həddən artıq çoxdur. Rəhmət uca Allahın sifətlərindən biridir. Yuxarıda verdiyimiz ayələrdə bunu aydın gördük.

Qurani-Kərimdə rəhmət uca Allahın (c.c) bir ne¬mə¬ti kimi təqdim olunur:

فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ

(əl-Bəqərə, 2/37)

«(Nəhayət) Adəm Rəbbindən (bəzi xüsusi) kəlmələr öyrənərək (Həvva ilə birlikdə o kəlmələr vasitəsilə) tövbə etdi. Doğrudan da, O (Allah) tövbələri qəbul edəndir, mərhə¬mətlidir».

Qurani-Kərimdə rəhmət anlayışı uca Allahın əda¬lətini, mərhəmətini, şəfqətini, əfvini, insana sevgisini, müjdəsini ifadə edir. Uca Allah (c.c) tez-tez qullarına rəhm edəcəyini, onları bağışlayacağını vurğulayır:



وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

(əl-Bəqərə, 2/115)

«Şərq də, Qərb də Allahındır. Hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız) Allah oradadır. Şübhəsiz, Allah (öz mər¬hə¬məti ilə) genişdir, (O, hər şeyi) biləndir!».

«Rəhmət» anlayışının bir yönü də Peyğəmbərlə bağlıdır. Yəni uca Allah (c.c) insanı sevir, onu cəhalətdən qurtarmaq istəyir və bu məqsədlə də insanları doğru yola yönəltmək üçün Peyğəmbər göndərir. Deməli, hz. Məhəm¬¬mədin (s.a.s) bir peyğəmbər olaraq göndərilməsi uca Allahın (c.c) rəhmətinin, mərhəmətinin göstəricisidir:



فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ

(əl-Əraf, 7/6)

«(Özlərinə) peyğəmbər göndərilən ümmətləri (pey¬ğəm¬bərlərə tabe olub-olmadıqları barədə) sorğu-suala çə¬kəcək, göndərilən peyğəmbərləri də (dinimizi onlara təbliğ edib-etməmələri haqqında) sorğu-sual edəcəyik».



وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ

(əl-Əraf, 7/56)

«Yer üzü (Peyğəmbərin gəlməsi sayəsində iman və ədalətlə) düzəldikdən sonra, orada fəsad törətməyin. Ona (Allaha) həm qorxu, həm də ümidlə dua edin. Həqiqətən, Allahın mərhəməti yaxşılıq edənlərə çox yaxındır!».



وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ

(əl-Ənbiya, 21/107)

«Səni də aləmlərə ancaq bir rəhmət olaraq göndərdik»

Uca Allah (c.c) Qurani-Kərimdə «Rəhmət» sifətini daha aydın şərh etmək, insanları haqq olana inandırmaq, onları doğru yola yönəltmək məqsədi ilə insanların rəhmət anlayışını daha aydın görə bilməsi, qavraması və bu adın nuruna sığınıb, günah bataqlığından qurtularaq işığa qovuş¬ması, insanların uca Allaha (c.c) olan ehtiyacını anlaması üçün öz «xilas sifətini» çox əyani bir biçimdə təqdim edir:



وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْموْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

(əl-Əraf, 7/57)

«Küləkləri Öz mərhəməti önündə (yağışdan qabaq) müjdəçi olaraq göndərən Odur. Belə ki, küləklər (yağmur yüklü) ağır buludları hərəkətə gətirdiyi (daşıdığı) zaman Biz onları (buludları) ölü (qurumuş) bir məmləkətə tərəf qovur, ora yağmur endirir və onunla hər cür meyvə yetiş¬diririk. Biz ölüləri də (dirildib qəbirlərdən) belə çıxara¬cağıq. Bəlkə, düşünüb ibrət alasınız!».

Qurani-Kərimdə uca Allahın (c.c) «Rəhim» sifəti və rəhmət anlayışı Yaradanın insanları müjdə verərək inandırmaq siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Uca Allah (c.c) insanları rəhmət anlayışı ilə tərbiyə edir, onların qəlbini və əxlaqını təmizləyir, onlara sığına¬caqları yeri göstərir, onları ümidlərini itirməməyə çağırır, onlara buyurur ki, günah etmisənsə, qorxma, rəhim olan Allahdan ümidini kəsmə, tövbə et, Haqqa yönəl! Bu mənada rəhmət anlayışının içərisində sönməz bir nur, sonsuz bir genişlik, insanların qəlbini fərəh-ləndirəcək bir ümid, insanı vəcdə gətirəcək bir ilahi müjdə var. Uca Allahın (c.c) bu mübarək «Rəhim» sifətinin içində qurtuluş, inandırma və ədalət cövhəri var. Elə buna görə də, biz bu mübarək adı «xilas ün¬vanı», hz. Nizaminin daha gözəl deyimi ilə «rəhmət evi» adlandırırıq. Budur, uca Allahın (c.c) «Rəhim» sifətinin mübarək müjdəsi, axirətdəki bir tükənməz, əvəz¬edilməz nemətə çevrilməsi.



وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

(əz-Zumər, 39/74-75)

«Rəbbindən qorxanlar da dəstə-dəstə Cənnətə gətiri¬ləcəklər. Nəhayət, ora çatınca onun qapıları açılacaq və (Cənnət) gözətçiləri (onlara): «Salam əleyküm! (Sizə salam olsun!) Xoş gəldiniz! Əbədi qalacağınız Cənnətə daxil olun!» - deyəcəklər. Onlar isə: «Bizə verdiyi vədini yerinə yetirmiş və bizi bu yerə varis etmiş Allaha həmd olsun! Biz Cənnətin istədiyimiz yerində sakin oluruq. (Dün¬yada yaxşı) əməllər edənlərin mükafatı necə də gözəldir!» - deyə¬cəklər.

(Ey Peyğəmbər!) Mələkləri də ərşi (hər tərəfdən) əhatə edərək Rəbbini həmd-səna ilə təqdis edən görə¬cəksən. Onun (bütün məxluqatın) arasında ədalətlə hökm olunacaq (mö¬minlər Cənnətə, kafirlər Cəhənnəmə gedə¬cək) və (mələk¬lərlə möminlər tərəfindən bir ağızdan): «Aləm¬lərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!» - deyiləcəkdir».

Yerləri və göyləri əhatə edən rəhmət anlayışının təcəl¬lisinin, mələklərin və möminlərin bu mübarək adın nuruna boyanmasının, onların sevincinin, qurtuluşunun, «rəhmət evi»nə daxil olmalarının yaratdığı vəcd halının ilahi təsviri çox gözəl və inandırıcıdır. Elə deyilmi?

Deyildiyi kimi, «rəhim» və «rəhmət» anlayışlarının hz. Məhəmmədlə (s.a.s) sıx bağlılığı var. Belə ki, hz. Mə¬həm¬mədin (s.a.s) çoxsaylı adlarından biri də «Rəhim»¬dir. O, bütün möminlərin, yoxsulların, çarəsizlərin, möh¬tacların, yetimlərin, kimsəsizlərin ümid yeridir. Peyğəmbər onlara qarşı çox şəfqətli və mərhəmətlidir. Mübarək Quran buyurur ki, uca Allahın (c.c) elçisinin adı Rəhimdir:



لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ

(ət-Tövbə, 9/128)

«(Ey ümmətim!) Sizə özünüzdən bir peyğəmbər gəldi ki, sizin əziyyətə (məşəqqətə) düşməyiniz ona ağır gəlir, o sizdən (sizin iman gətirməyinizdən) ötrü təşnədir, mö¬minlərə şəfqətli, mərhəmətlidir!»

«Rəhim», «Rauf» adları həm uca Allahın (c.c) gözəl adlarındandır, həm də hz. Məhəmmədin (s.a.s) mübarək adları sırasında yer tutur. Bu sifətlər hz. Məhəmməddən (s.a.s) başqa heç bir Peyğəmbərə verilməmişdir. Çünki hz. Məhəmmədin (s.a.s) varlığı bütün aləmlər üçün rəhmətdir.



DİVAN ƏDƏBİYYATINDA PEYĞƏMBƏRİN

RƏHİM, RƏHMƏT, RAUF ADI

Divan ədəbiyyatında hz. Məhəmmədlə (s.a.s) bağlı yazılmış nətlərdə Onun Rəhim, Rəhmət, Rauf adları birlikdə verilmişdir. Bu üç ad hz. Məhəmmədin (s.a.s) şəfqətli, mərhəmətli olduğunu ifadə edir:

Mehmed:

… Rahim ü Rahmet ü Nuri-Mübindür,

Kiyametde Şefiül-Müznibindür…

(Rəhimdir, Rəhmətdir, parlaq nurdur. Qiyamət günü dərdlilərin şəfaətçisidir)

Tacizadə Cəfər Çələbi:

… Allahdan inayete senden şefaete,

Kalmış durur işüm benüm ey Rahmeti-Rahim.

(Ey Rəhmət və Rəhim olan! Mənim işim Allahın inayətinə və Sənin şəfaətinə qalıb)

Əhmədi:

Muhammed Alim-i İlmel – Yakindür,

Muhammed «Rahmeten Lil-Alemindür…

(Məhəmməd qəti, uca Allahın (c.c) verdiyi elm sahibidir. O, aləmlərə rəhmətdir)

Əhmədi:

Gah anun hulkına didi Hak «Azim»,

Geh «Rauf» itdi annı vü geh «Rahim».

(Uca Allah onun yaradılışına gah «əzim» (çox böyük) dedi, gah da ona «Rauf» (şəfqətli), Rəhim (bağışlayan) dedi)

NİZAMİYƏ GÖRƏ RƏHMƏT EVİ

Bu anlayışların izahından sonra Nizaminin bey¬tinin birinci misrasını oxuyaq:

«Rəhmət evinin (dairəsinin) mərkəzi sənsən…»

Şair bu misrada da üslubuna sadiq qalaraq hz. Mə¬həm¬mədi (s.a.s) şifrələrlə, kodlarla təqdim etmişdir. Nizami Peyğəmbərlə bağlı yazdığı birinci nətdə Onun missiyasını şərh edərkən «səadət məmləkəti» ifadəsindən istifadə etmiş¬dir. Biz bu anlayışın izahını Nizaminin birinci nəti ilə bağlı yazdığımız kitabda vermişik . Bu nətdə isə şair birinci nət¬dəki anlayışa yaxın olan «rəhmət evi» qavramından istifadə etmişdir.

İlk sırada onu deməliyik ki, Nizami bu misrada «ev» modelindən istifadə edib. Şairin düşüncəsində bir islam evi anlayışı var. Bu evin yaradıcısı uca Allah (c.c), başçısı isə hz. Mə¬həm-məddir (s.a.s). Nizaminin təqdimatına görə, hz. Mə¬həm¬mədin (s.a.s) vəzifəsi uca Allahdan (c.c) aldığı buy¬ruğa uyğun bir «rəhmət evi» qurmaqdır. Bu, Onun göndə¬rilmə, seçilmə səbəbidir. Əslində, belə demək mümkün¬dürsə, uca Allahın (c.c) istəyi bu dünyada və axirətdə «rəhmət evi» qur¬maqdır. Qadir Allah (c.c) insanların xoşbəxt olma¬sını is¬təyir, bu məqsədlə Peyğəmbərlər, kitablar göndərir, «rəh¬mət evi»nin modelini verir, qanunlarını müəyyən edir.

Qurani-Kərimdə bu dünya və axirət bir ev kimi təsvir olunub. Bu evin sakinləri var, qapısı var, salam şəkli var, suyu var, meyvəsi var, əbədi bir rahatlıq iqlimi var. Quranda cənnət uca Allahın (c.c) «tikdiyi» bir evdir, onun çoxlu qapısı var və hər kəs layiq olduğu qapıdan bu «rəhmət evi»nə daxil olur. Bu cənnət adlı evin fərqli yerləri var, hər kəs layiq olduğu yerdə oturur. İndi uca Allahın (c.c) cənnət adlı evinə daxil olaq:

وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَـذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

(əl-Bəqərə, 2/25)

«(Ey Peyğəmbər!) İman gətirən və yaxşı işlər görən kimsələrə müjdə ver: onlar üçün (ağacları) altından çaylar axan cənnətlər (bağlar) vardır. (O cənnətlərin) meyvələ¬rindən bir ruzi yedikləri zaman: «Bu bizim əvvəlcə (dünya evində) yediyimiz ruzidir», - deyəcəklər. Əslində, isə bu (ruzi, meyvələr) onlara (dünyadakılara zahirən) bənzər olaraq verilmişdir. Onlardan ötrü orada (hər cəhətdən) pak (olan) zövcələr də var. Onlar (möminlər) orada əbədi qalacaqlar».

Qurani-Kərimdə «rəhmət evi»nin (cənnətin) ziddi olan «əzab evi» də (cəhənnəm) təsvir olunmuşdur. Uca Allah (c.c) bu iki evin sakinlərinin dialoqunu təşkil edərək müqayisə şəraiti yaradır və sevinc, bərəkət, şəfqət, mərhə¬mət, salam evinin dəyərləri ilə əzab, kədər, peşmanlıq, atəş evinin dəyərlərini bütün detalları ilə təqdim edir:

وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقّاً فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقّاً قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ كَافِرُونَ وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ وَنَادَوْاْ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاء أَصْحَابِ النَّارِ قَالُواْ رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَنَادَى أَصْحَابُ الأَعْرَافِ رِجَالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ قَالُواْ مَا أَغْنَى عَنكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ أَهَـؤُلاء الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لاَ يَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ لاَ خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَنتُمْ تَحْزَنُونَ وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُواْ عَلَيْنَا مِنَ الْمَاء أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِينَ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنسَاهُمْ كَمَا نَسُواْ لِقَاء يَوْمِهِمْ هَـذَا وَمَا كَانُواْ بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ

(əl-Əraf, 7/43-51)

«Biz onların (cənnət əhlinin) ürəklərindəki kin-küdurəti çəkib çıxardarıq. Onların (qaldıqları yerin) altından çaylar axar. Onlar (Rəbbinin bu lütfünü gördükdə) deyərlər: «Bizi bura gətirib çıxaran Allaha həmd olsun. Əgər Allah bizi doğru yola yönəltməsəydi, biz özümüzə doğru yolu tapa bilməzdik. Həqiqətən, Rəbbimizin peyğəmbərləri haqqı gətirmişlər!» Onlara: «Etdiyiniz əməllərə görə varisi olduğunuz Cənnət budur!» - deyə müraciət ediləcəkdir. Cənnət əhli cəhənnəm əhlinə müraciət edib: «Biz Rəb¬bimizin bizə vəd etdiyini (axirət nemətlərini) haqq olaraq gördük. Siz də Rəbbinizin sizə vəd etdiyini (cəhənnəm əzabını) gerçək olaraq gördünüzmü?»- deyə soruşacaq. Onlar: «Bəli!» - deyə cavab verəcəklər. Elə bu zaman onların (hər iki dəstənin) arasında bir carçı (İsrafil, ya da cənnətdəkilərdən biri): «Allah zalımlara lənət etsin!» - deyə səslənəcək. O kəslərə ki, insanları Allah yolundan döndərər, onu (Allah yolunu) əyri hala salmaq (əymək) istəyər və axirətdə də inkar edərlər!» Onların ikisinin (cənnət əhli ilə cəhənnəm əhlinin) arasında pərdə (səs, maneə) və Əraf (Cənnətlə Cəhənnəm arasındakı səddin yüksəklikləri) üzərində isə (savabları və günahları, xeyir və şər əməlləri bərabər olan) insanlar (kişilər) vardır ki, onlar hamını (cənnətlikləri və cəhənnəmlikləri) üzündən tanıyıb cənnət əhlinə: «Sizə salam olsun!»- deyə müraciət edərlər. Bunlar (Əraf əhli) çox istədiklərinə baxmayaraq, hələ ora (Cənnətə) daxil olmamış (ancaq Ərafda günahları təmiz¬ləndikdən sonra daxil olacaq) kimsələrdir. Onların nəzərləri cəhənnəm əhlinə çevrildiyi zaman: «Ey Rəbbimiz! Bizi zalımlarla bir etmə!»- deyərlər. Əraf əhli üzlərindən tanıdıqları adamlara müraciət edib: «sizə nə yığdığınız mal-dövlət, nə də təkəbbürünüz fayda verdi»,- deyəcək. (Və fağır, yoxsul möminləri kafirlərin böyüklərinə göstərərək:) «Allah onları Öz mərhəmətinə nail etməyəcək, deyə and içdiyiniz kəslər bunlardırmı?» - söyləyəcəklər. (O anda Allah həmin möminlərə müraciətlə belə buyuracaq:) «Cənnətə daxil olun. Sizin heç bir qorxunuz yoxdur və siz qəm-qüssə görməyəcəksiniz!». Cəhənnəm əhli cənnət əhlinə müraciət edib: «Üstümüzə bir az su tökün, ya da Allahın verdiyi ruzilərdən bizə bir qədər ehsan edin!» - deyəcək. Onlar isə: «Doğrusu, Allah bunları kafirlərə haram buyurmuşdur!» - deyə cavab verəcəklər. O kəslər ki, dinlərini oyun-oyuncaq (əyləncə) etmiş və (fani) dünya həyatı onları aldatmışdı. Onlar bu günə qovuşacaqlarını unutduqları və ayələrimizi (bilə-bilə) inkar etdikləri kimi, Biz də onları bu gün unudarıq!»

Bizcə, bu son dərəcə ibrətli və misilsiz bir səhnədir. Ayələr bir-birinə zidd anlayışlar, ifadələr, sözlər üzərində qurulub: cənnət-cəhənnəm, cənnət əhli – cəhənnəm əhli, kin-küdurət – sevgi, doğru yol – əyri yol, haqq – batil, nemət – əzab, sizə salam olsun – Allah zalımlara lənət etsin, bu dünya – axirət, savab – günah, xeyir – şər, təvazökarlıq – təkəbbür, mömin – kafir, mərhəmət – zülm, yoxsul – varlı, halal – haram, təsdiq – inkar, ümid – qorxu.

Uca Allah (c.c) bu ayələrdə üç ev, üç məkan təsvir edir: hz. Nizaminin ifadə etdiyi «rəhmət evi» - bu ev inananların əbədi qalacaqları evdir. «Əzab evi» - bu evin sakinləri uca Allahı (c.c) və Onun elçisini inkar edənlərin yaşadığı məkandır. Bir də bu iki evin arasında qalanların olduğu yer – bizim şərti olaraq «evsizlər»in, tərəddüd əhlinin ümid və qorxu içində qaldıqları yer adlandırdığımız ünvan.

Uca Allah (c.c) «rəhmət evi»nin nemətlərini ilk ayələrdən başlayaraq təsvir edir, inananlara müjdə verir, bu evi bütün detalları ilə təsvir edir. Çünki insan gedəcəyi yeri tanıyanda, qalacağı yeri biləndə qəlbi rahat olur, özünü təhlükəsiz bir məkanda hiss edir.

Bizcə, Nizaminin «rəhmət evi» anlayışının mənalarından biri budur ki, ən gözəl axirət neməti «rəhmət evi»dir, bu dinclik, əbədi rahatlıq, şəfqət, mərhəmət evinin sakini olmaqdır.

Nizaminin «rəhmət evi» anlayışının iki yönü var: biri bu dünyada qurulan «rəhmət evi»dir. Şairə görə, bu dünyada özünə «rəhmət evi» tikə bilməyənlər, axirətdə də «rəhmət evi»nə daxil ola bilməzlər. Çünki, əslində, bu dünya özü bir evdir, axirət də bir ev. Bu iki ev arasındakı doğru yolu tapmaq üçün peyğəmbərə ehtiyac var. Bu da peyğəmbərlərin göndərilmə səbəblərindən biridir. Nizami bir də «rəhmət evi» anlayışı ilə axirət evini nəzərdə tutur.

Nizamiyə görə, «rəhmət evi» insanın qəlbidir. Əgər bu qəlb Allah (c.c) sevgisi ilə dolmuşsa, onun döyüntüləri uca Allahın (c.c) yaratdığı ilahi nizamın ritmləri ilə üst-üstə düşürsə, deməli, insanın içində, duyğu və düşüncələrində «rəhmət evi» qurulmuşdur.

Nizaminin anlayışına görə, «rəhmət evi» bir islam evidir. Yəni «rəhmət evi» dinclik, sevgi, barış yuvasıdır.

Şairə görə, «rəhmət evi»nin qurulması uca Allahın (c.c) buyruğudur və bu yuvanın qurulmasının məqsədi insanları təhlükələrdən, bu dünyanın və axirətin əzabından qorumaqdır. «Rəhmət evi»nin başlıca yaşayış prinsipləri iman, təmizlik və ədalətdir.

Nizami beytin birinci misrasında deyir ki, hz. Məhəmməd (s.a.s) «rəhmət evi»nin mərkəzidir, dayaq nöqtəsidir. Burada şair «rəhmət evi»ni ilahi qanunlarla yaşayan bir dünya modeli kimi təqdim etmişdir. Yəni uca Allah (c.c) insanları xoşbəxt etmək üçün bir ev (dünya) qurmağı qərara alır, bu evin mənəvi-əxlaqi, hüquqi, iqtisadi yaşayış prinsiplərini müəyyən edir. Bunun üçün Quran göndərir və bu ilahi ölçülərə uyğun bir evin tikilməsi üçün başçı, lider, yol göstərən – Peyğəmbər seçir. Deməli, hz. Məhəmmədin (s.a.s) vəzifəsi Allahın (c.c) buyruqlarına uyğun «rəhmət evi» tikməkdir. Nizaminin təqdima¬tında bu evin, dünyanın, cəmiyyətin hüquqi sistemi var. Bu sistemə görə, «rəhmət evi»ndə yaşayanlar hüquq baxımından bərabərdirlər, bu evdə yaşayanlar azad¬dırlar, bu evin sakinlərinin azad yaşamaq, sevmək, işlə¬mək, danışmaq, ailə qurmaq, övlad yetişdirmək, oxu¬maq, elm öyrənmək hüququ var. Bu rəhmət evinin vətən¬daşlarının iqtisadi azadlıqları var, burada insanların şəxsi mülkiyyəti var, burada haqsız rəqabət, faiz haramdır, malı dəyərindən artığına satmaq olmaz, bu evin vətəndaşlarının sosial təminatı var, insanlar arasındakı sosial ədaləti təmin etmək üçün bu «rəhmət evi»nin zəkat kimi mükəmməl iqtisadi sistemi var. Bu «rəhmət evi»nin vətəndaşları qadın və kişi olmasından asılı olmayaraq, miras hüququna malikdir. İnsanlar arasında bərabərsizlik yaradan və haqsız qazanc mənbəyi olan faiz bu «rəhmət evi»ndə haram edilmişdir. «Rəhmət evi»nin ana yasasında faizin zərərləri belə şərh edilmişdir:

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَـئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ يَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

(əl-Bəqərə, 2/275-278)

«Sələm (müamilə, faiz) yeyənlər (qiyamət günü) qə¬birlərindən ancaq Şeytan toxunmuş (cin vurmuş dəli) kimi qalxarlar. Bunların belə olmaları: «Alış-veriş də sələm kimi bir şeydir!» - dedikləri üzündəndir. Halbuki, Allah alış-verişi halal, sələm (faiz) almağı isə haram (qadağan) etmişdir. İndi hər kəs Rəbbi tərəfindən gələn nəsihəti qəbul etməklə (bu işə) son qoyarsa, keçmişdə aldığı (sə¬ləm¬lər) onundur (ona bağışlamaq). Onun işi Allaha aiddir. Ancaq (yenidən sələmçiliyə) qayıdanlar cəhənnəmlikdirlər və orada həmişəlik qalacaqlar! Allah sələmi (sələmlə qa¬zanılan malın bərəkətini) məhv edər, sədəqələri (sədəqəsi verilmiş malın bərəkətini) isə artırar. Allah kafiri, günah¬karı sevməz! İman gətirən, xeyirli işlər görən, namaz qılan, zəkat verən şəxslərin Rəbbi yanında mükafatları var. Onların (axirətdə) heç bir qorxusu yoxdur və onlar qəm-qüssə görməzlər! Ey möminlər! Əgər doğrudan da, iman gətirmişsinizsə, Allahdan qorxub sələmdən qalan məbləğ¬dən (faizdən) vaz keçin! (Onu borclulardan almayın!)».

Çünki faiz almaq «rəhmət evi»nin iqtisadi, hüquqi, əxlaqi nizamını pozur, insan azadlıqlarını məhdudlaşdırır, haram qazanca yol açır.

Bu «rəhmət evi»nin başçısı, qurucusu, mərkəz nöqtəsi olan hz. Məhəmməd (s.a.s) faiz alana da, onu verənə də lənət etmişdir.

«Rəhmət evi»nin iqtisadi əsasları azad, halal ticarət, yardımlaşma və faizsiz borc vermək prinsipi üzərində qurulmuşdur. Faiz isə bu sistemin əsaslarını dağıtdığına görə haram buyrulmuşdur.

Hz. Məhəmməd (s.a.s) başqa bir mübarək hədisində «rəhmət evi»nin ölçülərini belə açıqlayır:

«Allaha heç bir şeyi ortaq qoşmayın, oğurluq etməyin, zina etməyin, haqsız yerə Allahın haram buyurduğu bir nəfsi öldürməyin, bir adamı öldürtmək üçün güc, qüdrət sahibi bir kimsənin yanına getməyin, adamları sehirlə¬məyin, faiz yeməyin, evli və namuslu bir qadına namus¬suzdur deyib iftira atmayın, döyüşün qızışdığı gün hərb meydanından qaçmayın…».

«Rəhmət evi»nin ölçülərinə görə, faiz malın yox olmasına səbəb olur, faiz yeyənlər Allah (c.c) və Onun Rəsuluna qarşı döyüşürlər. «Rəhmət evi»nin qaydalarına görə yetimin malını yemək haramdır.

«Rəhmət evi»ndə qadın uca Allahın (c.c) əmanəti sayılır, onun hüquqları var və bu hüquqları pozmaq olmaz. Onu döymək, təhqir etmək, zorla ərə vermək, mirasdan məhrum etmək, oxumaq hüququnu əlindən almaq, onu al-ver predmetinə çevirmək haramdır. «Rəhmət evi»nin ölçülərinə görə, qadın zərifdir, o, anadır, o, gözəllik, sevgi qaynağıdır, o, ailənin qoruyucusudur. Rəhmət evinin sahibi uca Allah (c.c) belə buyurur:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاء كَرْهاً وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً

(ən-Nisa, 4/19)

«Ey iman gətirənlər! Qadınlara zorla varis çıxmaq sizə halal deyildir! (Qadınlar) açıq-aşkar pis bir iş görməyincə özlərinə verdiyiniz (mehrin) bir hissəsini geri qaytarmaq məqsədilə onlara əziyyət verməyin. Onlarla gözəl (Allahın buyurduğu kimi) rəftar edin. Əgər onlara nifrət etsəniz (dözün) ola bilsin ki, sizdə nifrət doğuran hər hansı bir şeydə Allah (sizdən ötrü) çoxlu xeyir nəzərdə tutmuş olsun».

Hz. Məhəmməd (s.a.s) belə buyurur:

«Əshabım! Qadınlarla xoş davranmağınızı tövsiyə edirəm. Vəsiyyətimi yerinə yetirin. Çünki onlar sizin ida¬rəçiliyinizə və himayənizə verilmişdir…». Nizamiyə görə, «rəhmət evi»nin mənəvi-əxlaqi ölçüləri bunlardır: şəfqət, mərhəmət, sevgi, başqalarına dəyər vermək, bağışlamağı bacarmaq, ata-ana sevgisi, yaxşılıq, Allah və peyğəmbər sevgisi, ədalət, iman, ibadət, şükür etmək, qonaqpərvərlik, yetimə, kimsəsizə yardım, cihad, səxavət, sədəqə vermək, səbir, bir-birinə dua etmək, təmizlik, düzlük, yalan danışmamaq, zülmə, haqsızlığa qarşı mübarizə etmək, bütün yaradılmışların hüququna hörmət etmək və bu kimi başqa gözəl dəyərlər.

Uca Allah (c.c) «rəhmət evi» qurmaq üçün insanların arasından seçərək missiya verdiyi hz. Məhəmmədə (s.a.s) belə buyurur:

الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَاباً فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يُفْسِدُونَ

(əl-Nəhl, 16/88)

«(Kafirlərin) bəzi zümrələrinə verdiyimizə (fani dünya malına) rəğbət gözü ilə baxma (ya da gözünü dikmə, çünki bunların arxasınca küfr edənləri dəhşətli bir əzab gözləyir), onlardan (onlar iman gətirmədiklərindən) ötrü kədərlənmə (ya da onlara verdiyimiz sərvətə görə qəmgin olma, axirətdə səni daha böyük nemətlər gözləyir), mö¬minləri qanadın altına al (iman gətirənlərə qarşı təvazökar olub yumşaq davran və onları himayə et!)».

Hz. Məhəmməd (s.a.s) mübarək hədislərində «rəh¬mət evi»nin mərhəmət, şəfqət, sevgi ölçüsünü belə açıqlayır:

«Möminlər bir-birilərini sevməkdə, bir-birilərinə acımaqda və bir-birilərini qorumaqda bir vücuda bənzərlər. Vücudun bir üzvü xəstə olduğu zaman, başqa üzvlər də bu səbəblə yuxusuzluğa və qızdırmalı xəstəliyə tutulurlar».

Hz. Məhəmmədin (s.a.s) «rəhmət evi»nin ölçülə¬rinə görə, «Mərhəmət etməyən kimsəyə mərhəmət olun¬maz», «Yaxşılığın əvəzi yalnız yaxşılıqdır», «İnsanlara mərhəmət göstərməyən kimsəyə Allah da mərhəmət etməz», «Müsəlman heç kimsəyə qarşı kin, nifrət, düşmənçilik duyğuları ilə dolu olmaz, hər kəsə qarşı ədalətlə davranar, haqsızlıqdan uzaq durar».

Hz. Məhəmmədin (s.a.s) qurduğu dünyanın - «rəh¬mət evi»nin ölçülərinə görə:

«Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır. Ona zülm etməz, haqsızlıq etməz, onu düşmənə təslim etməz. Müsəlman qar¬daşının ehtiyacını ödəyən şəxsin ehtiyacını Allah ödəyər. Kim bir müsəlmanı sıxıntıdan qurtararsa, uca Allah o şəxsin qiyamət günündəki sıxıntılarından birini həll edər. Kim bir müsəlmanın eyib və qüsurunu örtərsə, uca Allah da o şəxsin eyib və qüsurunu örtər».

Bu «rəhmət evi»nin ölçülərinə görə:

«Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır. Ona xəyanət etməz, yalan söyləməz və yardımı tərk etməz. Müsəlmanın namusu, malı və qanı başqa müsəlmana haramdır. Təqva buradadır. Bir kimsəyə şər olaraq müsəlman qardaşını özündən aşağı görməsi yetər».

Bu «rəhmət evi»nin əxlaq ölçülərinə görə:

«Sizdən biriniz özü üçün sevib arzu etdiyi şeyi din qardaşı üçün də sevib arzu etmədikcə gerçək anlamda iman etmiş olmaz».

Bu «rəhmət evi»nin şərtlərinə görə:

«Din qardaşın zalım da, məzlum da olsa, ona yardım et».

Bu «rəhmət evi»nin qaydalarına görə:

«Müsəlmanın müsəlman üzərindəki haqqı altıdır: Qarşılaşdığın zaman salam ver, səni dəvət edərsə, get, səndən nəsihət istəsə, nəsihət et, asqıranda Allaha həmd edərsə, yərhəmukallah de, xəstələnəndə onu ziyarət et, öldüyü zaman cənazəsinin arxasınca get».

Nizami «rəhmət evi»ni bir sağlam dünya kimi təq¬dim edir. Hamının barış içində yaşadığı bu mü¬qəd¬dəs məkanın adı «rəhmət evi»dir, vətəndaşı mömindir, idarəçilik prinsipləri mərhəmət və ədalətə əsaslanır.

Nizamiyə görə, bu evin hüquqi, iqtisadi, əxlaqi əsaslarını uca Allah (c.c) müəyyən edib. Bu evi qurmağın yeganə şərti hz. Məhəmmədə (s.a.s) tabe olmaqdır. Çünki O, bu «rəhmət evi»nin «dayaq nöqtəsidir», mərkəzidir.

Nizamiyə görə, uca Allahın (c.c) hədəfi bu dün¬yada və axirətdə «rəhmət evi» tikməkdir. Əslində, «rəh¬mət evi» cənnətdir. Bu bir sevgi, mərhəmət evidir. Bu evdə - bu rəhmət dünyasında hər bir vətəndaşın hüququ tanınır, hamı sevinc və kədərini bir-biri ilə paylaşır, hər kəs bir-birini bağışlamağı bacarır. Bu «rəhmət evi»ni ancaq uca Allaha (c.c) və hz. Məhəmmədə (s.a.s) inananlar qura bilər.

Şairə görə, bu «rəhmət evi»nin ana yasası Qurani-Kərimdir, evin yaradıcısı Allah (c.c), başçısı hz. Mə¬həmməddir (s.a.s). Bu evin vətəndaşı olmağın şərtləri isə iman, iradə, elm, təmizlik və ədalətdir.

Bizə görə, Nizaminin üçüncü nətinin ikinci beytinin ideyası xilaskarlıq, qurtuluş anlayışı ilə sıx bağlıdır. Bu mənada Nizaminin «rəhmət evi» adı ilə kodlaşdırdığı müqəddəs məkan insanlıq üçün bir sığı¬nacaqdır, təhlükəsizlik mühitidir. «Rəhmət evi» qurmaq bir ilahi əmrdir və hər birimiz bu quruculuq işində iştirak etməliyik.

Nizami «rəhmət evi» anlayışı ilə bütövlükdə İslamın mahiyyətini, peyğəmbərlik anlayışının statusunu və bir son Peyğəmbər olaraq hz. Məhəmmədin (s.a.s) mis¬siyasını çox dəqiq ifadə etmişdir.

Nizami bu beytin ikinci misrasında deyir:

«Zəhmət» (sözünün) nöqtəsinin üstündəki saray sənsən».

Bu misrada da bir neçə məna var. Hər şeydən öncə onu deməliyik ki, birinci misrada olan «rəhmət» sözü ilə ikinci misradakı «zəhmət» sözünün əski əlifba ilə yazılışı ancaq bir nöqtə ilə fərqlənir.

Şair birinci misrada nöqtə anlayışını mərkəz, bir şeyin əsası, dayaq nöqtəsi mənasında işlətmişdir. İkinci misrada isə «nöqtə» anlayışı həm durğu işarəsini bildirir, həm də daha çox poetik anlamda, beytin ideya yükünü daşıyan bir vasitə olaraq bizcə, «yük», «çətinlik», «əzab-əziyyət» mə¬nasındadır. Yəni «rəhmət» sözünün birinci hərfi olan «re»nin üzərinə bir nöqtə işarəsi qoyduqda «ze» oxunur. İkinci mənada isə «rəhmət» «zəhmətə» çevrilir.

Nizami elə bir şairdir ki, o beytdə heç bir detalı bədii yükü olmadan saxlamır. Burada da şair «rəhmət», «rəhmət evi» anlayışları ilə «zəhmət» anlayışı arasındakı əlaqəni çox incə bir detalla təmin etmişdir. Bizə görə, ikinci misranı bir neçə yöndə şərh etmək olar. Hər şeydən öncə onu deməliyik ki, şair hz. Məhəmmədin (s.a.s) uca Allahın (c.c) əmri ilə «rəhmət evi» qurmaq missiyasını izah edir. Ona görə, bu çox çətin bir vəzifədir. Şairin inancına görə, böyük işlər çətinliksiz həyata keçirilə bilməz. Yəni «zəhmətsiz rəhmət yoxdur». Hz. Məhəmməd (s.a.s) ilahi buyruğa uyğun olaraq bu ağır və şərəfli peyğəmbərlik vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdür. Onun «rəhmət evi», «rəhmət sarayı» böyük çətinliklər hesabına tikilmişdir. Hz. Məhəmmədin (s.a.s) şərəfli, mübarək ömür yolu acılar, çətinliklər və əzab-əziyyət içində keçmişdir.

Bütövlükdə, hz. Məhəmmədin (s.a.s) ömür yolu sı¬xıntılarla iç-içə keçdi. Buradan çıxan nəticə odur ki, «rəhmət evi» zəhmətin üstündə qurulub. Nizami də deyir ki, «zəhmət» sözünün üstündə qurulan saray sənsən.

Nizaminin beytinin ikinci misrasının bir başqa izahı da budur ki, hz. Məhəmməd (s.a.s) insanlığı böyük zəhmətdən xilas etdi. Əgər o olmasa idi, insanlıq cəhalət girdabı içində həlak olardı. O, zəhmət çəkdi, ömrünü şam kimi insanlıq yolunda əritdi, bir «rəhmət evi» tikdi, insanları bu evə topladı və bu yolla da onları əzabdan, atəşdən qorudu, xilas etdi. O, son anadək bütün imkan¬lardan istifadə edərək insanları «rəhmət evi»nə yönəltməyə çalışdı.



NƏTİCƏ

Nizami bu beytdə İslam Peyğəmbərinin (s.a.s) xilaskarlıq, qurtuluş missiyasını təqdim etmişdir. Böyük düha, istedad və iman sahibi olan şair İslamın peyğəmbərlik anlayışını, hz. Məhəmmədin (s.a.s) hədəfini, məqsəd-lərini kodlaş¬dıraraq, terminə çevirərək uca Allahın (c.c) buyruğunun gerçək mənasını «ev» anlayışı ilə ifadə etmişdir, sim¬vollaşdırmışdır. Şair deyir: «Ey insan! Uca Allahın (c.c) buyruğunu dinlə, ona inan, hz. Məhəmmədin (s.a.s) əlindən tut, «rəhmət evi»nə gir, qurtul, xilas ol!»

Şair bir beytdə iki dəfə «ev» anlayışından istifadə etmişdir. Bizi istidən, soyuqdan, təhlükədən, vəhşi heyvan¬lardan, yağışdan, qardan qoruyan, bizim eyiblərimizi örtən, bizə yuva, isti ocaq, ailə olan, ruhumuzun, bədənimizin dincəldiyi məkan olan ev İslamın xilaskarlıq missiyasını gözəl ifadə edir. Nizamiyə görə, yer üzü bir evdir, bu məkanı «rəhmət evi»nə çevirmək də bizim vəzifəmizdir. Kim bizə bir ev tiksə, onu sevərik, elə deyilmi? Uca Allah (c.c) da İslam dini ilə bizə bir «rəhmət evi» tik¬mişdir. Bu «rəhmət evi»nin bənnası isə hz. Məhəm¬məddir (s.a.s). İndi dünya bu «rəhmət evi»nə möhtac deyilmi?

Nizaminin beytinin ikinci misrasının bir yozumu da odur ki, hz. Məhəmmədin (s.a.s) xilaskarlıq missiyası bir fədakarlıq, eşq, aşiqlik işidir. Çünki bir şəxsi xilas etmək öz həyatını qurban vermək deməkdir. Hz. Məhəm¬mədin (s.a.s) bütün insanlığa göndərilməsinin bir hik-məti də odur ki, o, ömrünü bütün insanlığa fəda etmək üçün seçilmişdir. Çünki onun tikdiyi «rəhmət evi» fərdi mənzil deyil, bütün insanların, bütün yaradılmışların yaşadığı iman məkanıdır, əbədi səadət yurdudur