Prof., Dr.

Musa Qasımlı,

millət vəkili (Azərbaycan Respublikası)





Azərbaycana qarşı düşmənçilik siyasəti:

bolşevik işğalından Ermənistanın təcavüzünə qədər

(1920-1988)





Giriş



Çarizmin işğalları nəticəsində XIX əsrin 20-30-cu illərindən etibarən Cənubi Qafqaza köçürülərək yerləşdirilmiş ermənilər bir müddət sonra qonşu xalqları, o cümlədən azərbaycanlıları təhdid etməyə, böhranlı anlarda onlara qarşı kütləvi qırğınları həyata keçirməyə başladılar.Köçürülmə nəticəsində Cənubi Qafqazda heç bir zaman olmayan Ermənistan adlı dövlət yaradıldı.1918-1920-ci illərdə terror və azərbaycanlılara qarşı soyqırım Ermənistanda dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırıldı. 1920-ci ildə Azərbaycan və Ermənistan bolşevik Rusiyası tərəfindən işğal edilib sovetləşdirildikdən sonra da ermənilərin Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilməsi, onların sıxışdırılması, əsassız ərazi iddiaları, Azərbaycan ərazilərinin Ermənistana verilməsi siyasəti davam etdirildi. Bəs tarixi mənbələr bu barədə nə deyir?



Sovet siyasəti çarizm dövründəkindən

fərqlənirmi?

20-30-cu illərin təcrübəsi



20-ci illərdə yaranmış əlverişsiz beynəlxalq şəraitdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi üçün təhlükə yarandı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varlığına bolşevik Rusiyasının işğalı nəticəsində son qoyuldu. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (Azərbaycan SSR) yaradıldı.Həmin ilin avqustun 5-də tərtib edilmiş arayışda Azərbaycanın Ermənistan ilə mübahisəsiz ərazisi belə göstərilirdi: sərhəd Qazax və Borçalı qəzalarının köhnə inzibati sərhədlərindən başlayır, sonra Qazaxdan, Aleksandropoldan (Gümrü) və Yeni Bəyazitdən Maralıca dağlarına qədər, oradan birbaşa Göyçə gölünə enir, təxminən 11/2 verst şimala Çubuqlu kəndindən sonra Göyçə gölünü ikiyə bölür, onun cənub sahili ilə qərb istiqamətinə gedir, Göycə gölünün cənub sərhəddində sərhəd Zağalı və Gödək Bulaq kəndləri arasından başlayır, sonra Yarnızlı, Qızıl Vəng və Yuxarı Alçalı kəndlərinin yuxarısından Göyçə gölünün cənub sahillərinin dağlıq rayonlarından - Qızıl Harava (təxminən 10859) və Ağmahan yüksəkliklərindən keçir. Qərbdə İrəvan və Yeni Bəyazit qəzalarının sərhədlərindən Kiçik Ağdağa doğru gedir, müsəlmanların (azərbaycanlıların – M.Q.) yaşadığı dağlıq rayonları ermənilərin məskunlaşdığı kəndlərdən ayırır. Sonra sərhəd Kiçik Ağdağ dağlarından şimal-qərbə Toğmahan gölü istiqamətində Təzəkənd kəndinə doğru gedir, oradan Gərniçay çayı ilə Yuxarı Ağbaş kəndinə çatır və onun qarşısından şimala doğru 3620 yüksəkliyə qalxır, oradan cənub-qərbə Uluxanlıya gedir, Uluxanlı kəndi və Uluxanlı dəmiryolu stansiyasının arasından keçərək Araz çayına qədər uzanır və şimalda Rəncbər kəndinə çatır. Rəncbər kəndindən Araz çayınadək sərhəd birbaşa qərbə, Sürməli qəzası ilə Eçmiadzin və Kars vilayətlərinin keçmiş inzibati sərhədləri ilə qovuşur və Təndürək dağlarına, keçmiş rus-türk sərhədlərinə doğru gedir .

1920-ci ilin payızında Ermənistan da sovetləşdirildi. Bundan sonra da mərkəzi bolşevik hakimiyyəti çarizm dövründə yeridilən siyasəti davam etdirməyə, Azərbaycana məxsus tarixi əraziləri hissə-hissə kəsib Ermənistana verməyə başladı. Azərbaycan SSR xalq ədliyyə komissarı Behbud Şahtaxtinski Rusiya Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə (RK (b) P MK) yazırdı ki, Zəngəzurda 123 min 95 nəfər azərbaycanlının, 99 min 257 nəfər erməninin yaşamasına baxmayaraq, 1920-ci il noyabrın 30-da Zəngəzur qəzasının qərb hissəsi Ermənistana verilmişdir . Həmin ərazinin verilməsi nəticəsində Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi ilə, Türkiyənin isə türk dünyası ilə quru əlaqəsi kəsildi. Sovet Ermənistanında yaşayan azərbaycanlılara qarşı yeridilən siyasət Daşnaksütyunun hakimiyyəti illərində yeridiləndən o qədər də fərqlənmirdi. Sayca Azərbaycanda yaşayan ermənilərdən çox olmalarına baxmayaraq, Ermənistanda tarixi ərazilərində yaşayan azərbaycanlılara muxtariyyət verilmədi.

Azərbaycanda yaşayan ermənilər üçün isə muxtariyyət yaradıldı. Belə ki, RK (b) P MK Qafqaz bürosu plenumunun RK( b) P MK üzvü İ.V.Stalin, Qafqaz bürosu üzvləri Q.(Serqo) K.Orconikidze, F.İ.Maxaradze, S.M.Kirov, A.M.Nazaretyan, İ.D.Oraxelaşvili, Y.P.Fiqatner, N.Nərimanov, A.F.Myasnikov və Azərbaycan SSR xalq xarici işlər komissarı M. Hüseynovun iştirakı ilə 1921-ci iyulun 5-də keçirilən iclasında Dağlıq Qarabağ məsələsi müzakirə edildi . Azərbaycanlılarla ermənilər arasında milli sülhün zəruriliyi, yuxarı və aran Qarabağın Azərbaycan ilə iqtisadi əlaqəsi, daimi əlaqəsi nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı. Ona inzibati mərkəzi Şuşa olmaqla geniş muxtariyyət vermək qərara alındı.

Bundan bir müddət əvvəl, 1921-ci il martın 16-da imzalanmış Rusiya – Türkiyə müqaviləsinin üçüncü maddəsi ilə Naxçıvanın ərazisi və statusu müəyyənləşdirildi . Həmin il oktyabrın 13-də bir tərəfdən Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR və Gürcüstan SSR, digər tərəfdən isə Türkiyə arasında Karsda Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının vasitəçiliyi ilə müqavilə imzalandı. Müqavilənin 5-ci maddəsində Türkiyə, Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri razı olduqlarını bildirdilər: “Naxçıvan vilayəti […] Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil edir”. Müqaviləyə üçüncü əlavədə Naxçıvanın sərhədləri müəyyənləşdirildi .

1922-ci il martın 12-dən 1936-cı il dekabrın 5-dək olan dövrdə Azərbaycan Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (ZSFSR) tərkibinə daxil oldu. Azərbaycan SSR ZSFSR-ə qəbul olunanadək Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər bölgəsi Rusiya imperiyası sərhədlərində və Şərur-Dərələyəz qəzasının üçdə iki hissəsi artıq Ermənistana verilmişdi. Azərbaycan Zaqafqaziya Federasiyasına qəbul edildikdən sonra isə Qazax qəzasının xeyli hissəsi, Cəbrayıl qəzasının və Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının bir sıra kəndləri Ermənistanın tərkibinə qatıldı . Beləliklə, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanın 113895, 97 kv.km ərazisindən sovet dövründə yalnız 86,6 min kv.km qaldı.

Ermənistan Azərbaycan ərazilərinə yiyələnməklə yanaşı tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıların qovulmasını davam etdirirdi. Ermənistan hökuməti torpaq çatışmazlığı bəhanəsi ilə əvvəlki illərdə tarixi torpaqlarından qovulan azərbaycanlıların daimi yaşayış yerlərinə qayıtmalarına qəti şəkildə etiraz edirdi . Belə ki, ZSFSR İttifaq Şurası yanında Qaçqınlar Daimi Komissiyasının üzvü İsaakyan Zaqafqaziya Diyar Partiya Komitəsinin Rəyasət Heyətinə geri qayıtmaq istəyən azərbaycanlı qaçqınları yerləşdirmək üçün Ermənistanda bir qarış da torpaq olmadığını yazırdı . Qeyd edirdi ki, azərbaycanlı qaçqınların Zəngəzur qəzasına qaytarılması böhranlı vəziyyət yaradar, ona görə də məsələni Azərbaycanın boş torpaq fondu hesabına həll etmək olar. Zəngəzurdan qovulmuş azərbaycanlı qaçqınların Azərbaycan SSR-in Qubadlı rayonundan geri qaytarılaraq Zəngəzur qəzasında daimi yaşayış yerlərinə yerləşdirilməsinə yerli hakimiyyət orqanlarının mane olması barədə məsələ hətta ZSFSR İttifaq Şurası yanında Qaçqınlar Komissiyasının 1922-ci il iyunun 12-də (protokol № 17) və iyulun 9-da keçirilən iclaslarında (protokol № 18) müzakirə edildi. Qəbul edilən qərarda deyilirdi: “Ermənistan SSR-də boş torpaq fondu olmadığı üçün Ermənistan SSR-dən olan və hazırda Azərbaycan SSR Naxçıvan diyarı ərazisində olan 28 min nəfər müsəlman (azərbaycanlı - M.Q.) qaçqını yerləşdirmək Azərbaycan SSR hökumətinə tövsiyə olunsun” . Beləliklə, Zəngəzurdan qovulmuş azərbaycanlılar tarixi torpaqlarına qayıda bilmədilər. Onları Azərbaycan hökuməti respublika ərazisində yerləşdirməyə məcbur oldu.

Azərbaycan hökuməti güzəştə getdikcə ermənilər daha da şirnikləşir, yeni-yeni ərazilərin Ermənistana verilməsi işini davam etdirirdilər. Belə ki, 1922-ci il oktyabrın 25-də Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığının Xalq Xarici İşlər üzrə Katibliyə təqdim etdiyi Azərbaycanın ərazisi haqqında arayışdan aydın olur ki, Azərbaycanın bütün ərazisi 7.989.105 desyatin idi və ondan Ermənistana keçmiş Qazax qəzasından 379.984 desyatini, keçmiş Zəngəzur qəzasından 405.000 desyatini verilmişdi .

Sovet hökuməti ermənilərin azərbaycanlı torpaqlarına yerləşdirilməsi və Azərbaycan ərazilərinin Ermənistana verilməsi işini 1922-ci ilin dekabrında SSRİ yaradıldıqdan sonra da davam etdirdi. Belə ki, ermənilərin Cənubi Qafqaza gətirilməsində mühüm bir mərhələni Lozan konfransından sonrakı dövr təşkil etdi. Məlum olduğu kimi, türk hökuməti konfransda ölkədəki bütün milli azlıqların hüquqlarını qorumaq haqqında təəhhüd götürdü. Buna baxmayaraq, konfransda iştirak edən RSFSR xalq xarici işlər komissarı Georgi Çiçerin 1923-cı ilin yanvarında Beynəlxalq Erməni Cəmiyyətinə göndərdiyi məktubda erməniləri sovet hökumətinin qəbul etməyə hazır olduğunu bildirdi . Rusiya, Ukrayna və Gürcüstan nümayəndə heyətləri məsələyə dair Lozan konfransının sədrinə verbal nota göndərdilər . G.Çiçerin yanvarın 27-də Lozandan müavini Mixail Litvinova göndərdiyi məktubunda ermənilərə ərazilər vermək barədə bəyanatın Beynəlxalq Erməni Cəmiyyətinə təqdim edildiyini yazırdı . Onun fikrincə, həmin işdə ermənilərin mühacirətinə maliyyə yardımı və nəqliyyat ayıran təşkilatlar iştirak etməli idilər. Çünki sovet hökumətinin erməniləri köçürmək üçün vəsaiti çatışmırdı. G.Çiçerin başqa bir müavini Lev Karaxana yazdığı məktubunda həmin məsələləri erməni komissarlığının və erməni milli hərəkatının Dro kimi görkəmli xadimlərinin yaşadığı Moskvada müzakirə etməyi məsləhət görürdü.

Ermənilərin mühacirəti üzrə komissiyanın 1923-cü il martın 23-də Xalq Torpaq Komissarlığının kollegiya üzvü Mesyaçevin sədrliyi ilə keçirilən iclasında 200 mindən çox olmamaq şərti ilə erməninin Rusiya ərazisinə köçürülməsi barədə qərar qəbul edildi. Onların 15 min nəfəri Cənubi Qafqazda yerləşdirilməli idi . Həmin məsələ RK(b)P MK Siyasi bürosunda da müzakirə edildi. G.Çiçerinin təklifi əsasında 1923-cü il noyabrın 22-də keçirilən RK(b)P MK Siyasi bürosunun iclasında (protokol № 47) “Türkiyədən olan qaçqın ermənilər haqqında” məsələ müzakirə edildi . Qəbul edilən məxfi qərara əsasən 10 min nəfər erməninin Türkiyədən SSRİ hüdudlarında qəbul edilməsinə etiraz olunmurdu. Nəticədə Türkiyədən gələn ermənilərin bir qismi Cənubi Qafqaza yerləşdirildi.

1923-cü ildə Naxçıvanın azərbaycanlılar yaşayan 9 kəndi Ermənistana verildi. Sonralar, 1925-ci il mayın 19-da Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin (MİK) Kiçik Rəyasət Heyətinin iclas qərarına uyğun olaraq (protokol № 12) çoxlu sayda erməni Naxçıvana yerləşdirildi .

1923-cü il iyulun 7-də Qarabağın dağlıq hissəsində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradıldı . Muxtariyyətin inzibati mərkəzi Xankəndi şəhəri müəyyənləşdirildi. Həmin ilin sentyabr ayında şəhərin adı dəyişdirilərək azərbaycanlılara qarşı soyqırımın təşkilatçılarından biri olan bolşevik xadimi Stepan Şaumyanın şərəfinə Stepanakert adlandırıldı. DQMV-nin inzibati ərazisi erməni icmasının çoxluğunu təmin etməkdən ötrü müəyyənləşdirilmişdi. Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə geniş hüquqlar verdi.

Bu, Lenin və Stalinin ermənilərə və Azərbaycan xalqına olan münasibətinin göstəricisi idi. Ermənistanda tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlılardan sayca qat-qat az olmalarına baxmayaraq, Azərbaycandakı ermənilərə muxtariyyət yaradılması “parçala və hökm sür” siyasətinin konkret təzahürü idi. Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılara nəinki muxtariyyət verilmədi, əksinə Ermənistan hakimiyyəti onları daha çox sıxışdırmağa başladı.

Sovetləşmədən sonra Cənubi Qafqaz respublikaları arasında bir sıra ərazi mübahisələri mövcud idi. Bu baxımdan Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin məsləhətçisi M.Skiditskinin 1927-ci il sentyabrın 21-də Tiflisdə hazırladığı “Zaqafqaziya respublikaları arasında hansı ərazi iddiaları olmuşdur?” adlı arayış diqqəti cəlb edir. O yazırdı: “Azərbaycan və Ermənistan arasında ümumi ərazisi 17816 desyatin olan 61 sahədə mübahisələr olmuşdur. Bunların 6750 desyatin ərazisi olan 46-sı üzrə Zaqafqaziya MİK-in yekun qərarı qəbul edilmişdir. Həmin qərara əsasən 3050 desyatin ərazi Azərbaycan SSR-in, 3700 desyatin ərazi isə Ermənistan SSR tərkibinə daxil edilmişdir” .

Ermənilərin Cənubi Qafqaza gətirilərək azərbaycanlılara məxsus ərazilərə yerləşdirilməsi 30-cu illərdə də davam etdirildi. Ümumittifaq Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitəsi (ÜİK (b) P MK) Siyasi bürosunun 1931-ci il 10 may tarixli iclasında (protokol № 37) ermənilərin ZSFSR-ə gətirilməsi haqqında məsələ gündəliyin 25-ci maddəsi kimi müzakirə edildi . Lakin təxirə salındı. Ancaq bir müddət keçmiş həmin məsələ Siyasi büronun iyunun 16-da keçirilən iclasında (protokol № 43) yenidən müzakirəyə çıxarıldı. Məsələ barədə tam məxfi qərar qəbul edildi . SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığı (XXİK) 1932-ci il martın 14-də 263 №-li tam məxfi məktubla ZSFSR MİK-ə müraciət edərək Türkiyədən gələn ermənilərin vətəndaşlığa qəbul edilməsini tövsiyə etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, onların vətəndaşlığa qəbul edilməsi barədə vəsatət hələ 1928-1929-cu illərdə qaldırılmışdı. ZSFSR MİK katibi Həmid Sultanov Azərbaycan SSR MİK İşlər İdarəsinə 1932-ci il martın 27-də 479-s №-li məxfi məktub göndərərək Türkiyə ermənilərinin “SSRİ vətəndaşlığına qəbul edilməsi məsələsini təcili həll etmək üçün sizin sərəncamınızı xahiş edirik” – deyə yazdı . Qəbul edilən qərarlar yerinə yetirildi.

1936-cı ilin may ayında təkcə Parisdən Ermənistana 2 min nəfər erməni gətirildi. Onların nümayəndələri Lavrentiy Beriyaya və Qəzənfər Musabəyova mayın 22-də teleqram göndərərək yad ölkədən yeni vətənə (kursiv bizimdir. Sənəddə belə də yazılmışdır. - M.Q.) gəldiklərinə şərait yaradıldığı üçün təşəkkür edirdilər .

Beləliklə, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən xarici ölkələrdən ermənilər kütləvi şəkildə gətirilərək Ermənistana yerləşdirildilər. Onların yaşayışını təmin etmək üçün azərbaycanlılar tarixi torpaqlarından sıxışdırıldılar. Sovet hakimiyyəti illərində köçürmə yolu ilə Ermənistanda ermənilərin sayının artırılması “Daşnaksütyun Partiyasının əksinqilabi rolu” adlı arayışda da etiraf edilirdi. Burada konkret olaraq yazılırdı: “Əgər 1920-ci ildə Ermənistanda 774 min nəfər əhali var idisə, 1936-cı ildə onların sayı 1 milyon 200 min nəfər oldu və ya 55% artdı . Sovet hakimiyyəti erməniləri yerləşdirərək əlverişli şərait yaratsa da, Ermənistanda azərbaycanlılar əhalinin böyük bir hissəsini təşkil etmələrinə baxmayaraq, onlara nəinki muxtariyyət hüququ nəinki verilmədi, əksinə ayrı-seçkilik siyasəti həyata keçirildi.



İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə Azərbaycana qarşı əsassız iddialar.

Ermənilərin repatriasiyası. Azərbaycanlıların deportasiyası



Ermənilərin köçürülməsi və Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarında bir mərhələni İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illər təşkil edir. Həmin dövrdən etibarən qatı millətçi erməni dairələri bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərməyə başladılar. Onlar sovet rəhbərliyinin göstərişi ilə Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları irəli sürdülər; Azərbaycandan Dağlıq Qarabağı tələb etdilər; xaricdən ermənilərin Ermənistana köçürülməsini, repatriasiyasını istədilər. Həmin tələblər ilk baxışda fərqli görünsələr də, əslində bir-biriləri ilə sıx bağlı idilər. Türkiyə hökuməti əsassız iddiaları qətiyyətlə rədd edərək Sovet İttifaqına torpaq vermədi.

1945-ci ildə erməni dairələri Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi barədə əsassız iddialar irəli sürdülər. Ermənistan K(b)P MK katibi Q.Arutunov 1945-ci ilin noyabr ayında Stalinə məktubla müraciət etdi . Məktubda yazırdı ki, guya Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923-cü ildən Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxildir və Ermənistan ərazisinə bitişikdir. Vilayətin əhalisinin 153 min nəfərindən 137 min nəfəri ermənidir. Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatı Ermənistanın dağlıq hissəsi ilə eynidir. Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi onun inkişafına kömək edər və təsərrüfata rəhbərliyi yaxşılaşdırardı. Ermənistan respublika orqanları tərəfindən əhaliyə ana dilində kütləvi-mədəni və siyasi xidməti gücləndirilərdi. Yerli kadrların Ermənistanda ana dilində təhsillərini davam etdirmələrinə imkan verərdi. Ermənistan SSR Azərbaycanda istifadə edilə bilməyən Dağlıq Qarabağdan olan kadrları alardı.

Q.Arutunov Ermənistan KP MK və Ermənistan SSR Xalq Komissarları adından ÜİK (b)P MK və sovet hökuməti qarşısında Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR tərkibinə Qarabağ vilayəti kimi daxil edilməsi təklifini irəli sürürdü. Məsələ müsbət həll olunacağı təqdirdə sovet hakimiyyəti qurulmamışdan əvvəl dağıdılmış Şuşa şəhərinin bərpasına dair hökumət qarşısında məsələ qaldıracaqdı.

Q.Arutunovun müraciəti əks olunan məktubu ÜK(b)P MK katibi Qeorgiy Malenkov 1945-ci il noyabrın 28-də Azərbaycan KP (b) MK katibi Mircəfər Bağırova göndərdi . Ermənistan KP (b) MK-nın təklifi haqqında fikrini bildirməsini istədi. M.Bağırov 1945-ci il dekabrın 10-da 330 №-li məktubla ona cavab verdi . 5 səhifədən ibarət olan məktubda Q.Arutunovun əsassız iddialarını qətiyyətlə rədd edərək yazırdı ki, Dağlıq Qarabaq Muxtar Vilayəti heç bir zaman Ermənistan SSR ərazisi ilə bitişik olmamışdır və bitişik deyildir. Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda, Dağlıq Qarabağda vilayətin təsərrüfat-siyasi və mədəni inkişaf üzrə möhtəşəm işlər görülmüşdür. Buna parlaq nümunələrdən biri DQMV-nin indiki paytaxtı Stepanakert şəhəridir. Bu şəhər təkcə Azərbaycanda deyil, bütün ölkədə baxımsız və dağıdılmış kənddən gözəl, abad və mədəni şəhərə çevrilmişdir. Azərbaycan SSR-də ali təhsil müəssisələrində və texnikumlarda tələbələrin 20,5%-i ermənidir. Onların da çoxu Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəndir.

Məktubda M.Bağırov Şuşa istisna olmaqla Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsinə etiraz etmirdi. Bununla belə, məsələyə baxmaq üçün komissiya yaradılmasını və DQMV-nin Ermənistan SSR tərkibinə daxil edilməsi məsələsi müzakirə olunarkən Azərbaycan Respublikası ilə sərhədə bitişik və əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət olan Ermənistan SSR-in Əzizbəyov, Vedi və Qarabağlar rayonlarının Azərbaycan SSR tərkibinə daxil edilməsi məsələsinə də baxılmasını ÜK(b)P MK-nın diqqətinə çatdırır, mədəni və iqtisadi cəhətdən son dərəcə geri qalmış həmin rayonların Azərbaycana verilməsinin əhaliyə maddi-məişət və mədəni-siyasi xidmət göstərilməsinə imkan verəcəyini yazırdı.

Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı M.Bağırov qeyd edirdi ki, Azərbaycan SSR-in Balakən, Zaqatala və Qax rayonlarında 79 min nəfər əhalinin 9 min nəfərinin ingiloy olmasına baxmayaraq, Gürcüstandan olan yoldaşlar həmin rayonların Gürcüstan SSR tərkibinə qatılması məsələsini qaldırırlar. Azərbaycan həmin məsələyə də baxılmasına etiraz etmirdi. M.Bağırov Gürcüstan SSR-in əhalisinin demək olar ki, hamısı azərbaycanlılardan ibarət olan və Azərbaycan SSR-ə bilavasitə bitişik olan Borçalı rayonunun Azərbaycan SSR tərkibinə qatılması barədə məsələyə baxılmasını xahiş edirdi.

M.Bağırov həmçinin Azərbaycan SSR-ə bitişik və keçmişdə Bakı quberniyasının tərkibinə daxil olmuş Dağıstan MSSR-in Dərbənd və Qasımkənd rayonlarının Azərbaycanın tərkibinə qatılması məsələsinə baxılmasını xahiş edirdi. Həmin rayonların da əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarət idi. Onların yarısından çoxu heyvandarlıqla məşğul olur, ilin doqquz ayını Azərbaycan ərazisində keçirirdilər.

Sovet rəhbərliyi məsələyə baxaraq əsassız erməni iddialarını rədd etdi. Buna baxmayaraq, erməni dairələriin başqa istəklərini yerinə yetirdi. 1946-cı ildə 40 kv. km meşə sahəsini, Tovuz rayonu ərazisindən 7,6 kv.km ərazini, Qazax rayonundan bir hissəni Ermənistana verdi.

Türkiyədən ərazilər və Azərbaycandan Dağlıq Qarabağı ala bilməyən Ermənistan rəhbərliyi xarici ölkələrdən ermənilərin repatriasiyası məsələsini sovet hökuməti qarşısında qaldırdılar. Sovet rəhbərliyi həmin təklifi bəyəndi.

Ancaq repatriasiya edilən ermənilərin yerləşdirilməsi üçün Ermənistanda lazımi şərait mövcud deyildi. Azərbaycan KP MK-nın katibi M.Bağırov və Ermənistan KP MK-nın katibi Q.Arutunov 1947-ci ilin dekabrında İ.V.Stalinə məktubla müraciət etdilər . Son illərdə Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının təsərrüfat həyatında baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq yaranmış bəzi məsələlər barəsində fikir mübadiləsi edilməsi nəticəsində Stalin qarşısında məsələ qaldırdılar. Onlar Mingəçevir su elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı olaraq yeni suvarılan torpaqların və pambıqçılıq rayonlarında fəhlə qüvvəsinə ehtiyac yarandığını, həmçinin pambıq istehsalının çoxaldılmasının Azərbaycan SSR-in həmin rayonlarında əhalinin artırılması məsələsini irəli sürdüyünü zəruri etdiyini bildirdilər. M.Bağırov və Q.Arutunov bu məsələnin real həllini Ermənistanda yaşayan 130 min nəfər azərbaycanlı əhalinin həmin rayonlara köçürülməsində görürdülər. Onların fikrincə, azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi xarici ölkələrdən Ermənistana gələn ermənilərin qəbulu və yerləşdirilməsi üçün şəraiti yaxşılaşdırardı. Azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi nəticəsində boşalmış torpaq sahələrindən və mənzillərindən xarici ölkələrdən ermənilər Ermənistana köçürülən zaman istifadə edilə bilərdi.

Bütün bu mülahizələri nəzərə alaraq M.Bağırov və Q.Arutunov Stalindən aşağıdakı məsələlərə sanksiya verilməsini xahiş edirdlər: 1.Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in əhalisi az olan pambıqçılıq rayonlarına köçürülməsi və boşalan torpaqların və mənzillərin xarici ölkələrdən Ermənistan SSR-ə gələn ermənilərin qəbulu və yerləşdirilməsi üçün istifadə edilməsi. 2.Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə və Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə köçürülmənin şərtlərini və qaydalarını işləyib hazırlamaq, həmçinin köçürlümənin həyata keçiriləməsinə rəhbərlik etmək üçün birgə komissiya yaradılmasına icazə verilməsi. 3. Bu tədbirlə bağlı xərclərin İttifaq büdcəsindən maliyyələşdirilməsi.

Daşnaksütyun Partiyasının repatriasiya məsələsinə münasibəti ideoloji fərqlərə baxmayaraq, erməni dairələrinin siyasətinə tam aydınlıq gətirir. Belə ki, sonralar Daşnaksütyun Partiyasının 1947-ci ildə keçirilən qurultayının qəbul etdiyi 6 bənddən ibarət qərarda repatriasiya sovet hakimiyyətinin erməni diasporunu parçalamağa yönəldilən aktı kimi qiymətləndirməklə yanaşı, o, mühüm və siyasi iş kimi dəyərləndirilir, erməni məsələsinin digər tərəflərinin uğurlu həlli zərurəti ilə bağlanır, kütləvi repatriasiyanın xüsusən erməni torpaqlarının azad edilməsi və Ermənistan sərhədlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar olduğu (kursiv bizimdir. - M.Q.) birmənalı olaraq vurğulanırdı .

Məsələyə baxan SSRİ Nazirlər Soveti 1947-ci il dekabrın 23-də və 1948-ci il martın 10-da kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-də Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında xüsusi qərarlar qəbul etdi. Həmin qərarlara əsasən, 1948 və 1953-cü illər ərzində 100 mindən artıq azərbaycanlı zor gücünə tarixi doğma torpaqlarından – Ermənistanın dağlıq rayonlarından Azərbaycan SSR-in susuz, heç bir şəraiti olmayan Muğan və Mil çöllərinə köçürüldülər . Xaricdən gətirilən ermənilər isə Ermənistandan deportasiya edilən azərbaycanlıların yaşayış üçün hər bir şəraiti olan evlərinə yerləşdirildilər.

Sonrakı illərdə də ermənilərin Cənubi Qafqaza gətirilməsi işi davam etdirildi. Belə bir fakt diqqəti cəlb edir ki, xarici ölkələrdən Ermənistana 1961-ci ilin ortaları üçün 200 min, 1962-1973-cü illərdə isə 26 min 100 nəfərdən çox erməni gətirilmişdi . Onlar Cənubi Qafqazda qatı millətçilik və xalqlar arasında düşmənçilik hisslərini qızışdırır, düşmənçilik hərəkətlərini dayandırmadılar.Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxiv materiallarından aydın olur ki, 60-cı illərdə Azərbaycan SSR ərazisində 60 nəfər keçmiş daşnak və digər erməni millətçisi qeydə alınmışdı .

Ermə¬¬nis¬¬tanda mil¬lət¬çi qrup və təş¬ki¬lat¬la¬rın fəaliyyəti güc¬¬lə¬nir¬di. SSRİ DTK-nın 1975-ci il üçün fəa¬liy¬yə¬tinə dair he¬sa¬batınd¬a deyi¬lir¬di ki, Ermə¬nist¬anda mil¬lət¬çi qruplar mövc¬ud¬dur . Eyni və¬ziy¬yət DTK-nın 1976-cı il hesa¬batınd¬a da ək¬¬sini tapmış¬dı . 1977-ci ildə Ermə¬nist¬anda mil¬lət¬çi qrupların olduğu göstərilirdi . Növ¬bəti ildə də bu respublika¬da mil¬lət¬çi qrupların fəa¬liy¬yəti qeydə alın¬mış¬dı . SSRİ DTK 1979-cu ildə Ermə¬¬nist¬anda ekstremist əhval-ruhiy¬yəli şəxs¬lə¬rin mil¬lər¬çi təşk¬lila¬t yaratmaq niy¬yət¬lə¬ri¬¬nin qarşı¬sını al¬mış¬dı.

70-ci illərdə Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində milli münaqişəni qızışdırmağa cəhd etdi. Lakin onun qarşısı alındı. Artıq qeyd edildiyi kimi, əs¬lin¬də ermə¬ni¬lər tari-xən Dağlıq Qarabağda yaşamamış¬¬dıla¬r. Onlar 1828-ci ildə Şi¬mali Azərb¬aycan Rusiya tə¬rə¬fin¬dən işğ¬al edi¬lib bö¬lüş¬dü¬rül¬dük¬dən sonra həmin əra¬ziyə ça¬riz¬min müs¬təm¬lə¬kə si¬ya¬sə¬tinə xid¬mət məq-sədi ilə kö¬çü¬rül¬müş¬dü¬lər. Hətt¬a Dağlıq Qarabağa kö¬çü¬rül¬mə¬lə¬ri¬nin 150 il¬liyi mü¬na¬si¬bəti ilə 1978-ci ildə bir abidə də qoymuşdular.

70-ci il¬lər¬də çox¬lu er¬məni Dağ¬¬lıq Qa¬ra¬bağı özünə doğ¬ma tor¬paq he¬sab et¬mə¬yə¬rək kö¬çüb ge-dir¬di. Buna eyni za¬man¬da bü¬tün öl¬kədə gedən int¬eqrasiya prosesləri də tə¬sir edir¬di. SSRİ-də va-hid so¬vet xal¬qı¬nın ya¬ra¬dıl¬ması niy¬yət¬lə¬rini gü¬dən güc¬lü təb¬li¬ğa¬tın və di¬gər amil¬lə¬rin tə¬siri al¬tın¬da bir çox er¬məni öl¬kə¬nin iri şə¬hər¬lə¬rin¬də məs¬kün¬laş¬mağa can atır¬dı. Amma bəzi er¬məni alim¬ləri, ya-zıçı, şair və pub¬li¬sist¬ləri bunu yan¬lış ola¬raq qiy¬mət¬lən¬di¬rir¬di¬lər. An¬tia¬zər¬¬bay¬can baxışl¬arınd¬an heç cür əl çək¬mir¬di¬lər. On¬lar öz¬lə¬rini qə¬zəb¬li və kin¬li apa¬rır, Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ¬da həya¬ta keçi¬ri¬lən nə-həng tə¬sər¬rü¬fat, mə¬dəni qu¬ru¬cu¬luq iş¬lə¬rini, on¬la¬rın mət¬buat¬da əks olun¬ma¬sını qıs¬qa¬¬na¬raq daha məkr¬lə əsas¬sız id¬dia¬la¬rını da¬vam et¬di¬rir¬¬di¬lər.



Dağlıq Qarabağ bölgəsində geniş quruculuq işləri Ermənistanda

qısqanclıq yaradır



70-ci illərin sonu – 80ci illərin əvvəllərində bəzi erməni ziya¬lıla¬rı Sov. İKP MK Siya¬si büro¬su üzv¬lü¬yünə nami¬zəd, Azərb¬yacan KP MK-nın bi¬rin¬ci katibi Heydər Əliye¬vin rəh¬bər¬liyi altınd¬a Azərb¬aycanın sosial-iq¬ti¬sadi, mə¬dəni sa¬hə¬lər¬də qazandığı uğurları qısq¬anır, Dağlıq Qarabağ bölgəsində aparı¬la¬n quruculuq iş¬lə¬rin¬dən ən¬dişə duyurdular.

Erməni dairələrinin müx¬tə¬lif mər¬¬kəzi or¬qan¬lara gön¬dər¬dik¬ləri şər və böh¬tan dolu şi¬ka¬yət mək¬tub¬la¬rı¬ və te¬leq¬ram¬la¬rı¬nın ardı-arası kə¬¬sil¬¬mir¬di. Xan¬kən¬din¬dən olan iki nə¬fər qo¬ca¬man er¬məni bol¬şe¬vi¬ki¬nin xa¬hişi ilə müx¬bir İ.Y. Mes¬xi¬nin «Oqon¬yok» jur¬na¬lı¬nın 1979-cu il 34-cü nöm¬rə¬¬sin¬¬də Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ haq¬qın¬da «Biz Qa¬ra¬bağ¬da¬nıq» adlı oçer¬ki dərc olun¬muş¬du. Oçerk¬də Dağ¬liq Qa-ra¬ba¬ğın sosial-iq¬ti¬¬sadi və mə¬dəni hə¬ya¬tın¬da qa¬za¬nı¬lan uğur¬lar¬dan, mil¬lət¬lə¬ra¬rası dost¬luq¬¬dan söh¬bət açı¬lır¬dı. Jur¬na¬lın işıq üzü gör¬mə¬sin¬dən az son¬ra er¬məni zi¬ya¬lı¬la¬rı¬nın bə¬zi¬ləri oçerk¬də ək¬sini ta¬pan mə¬sə¬¬lə¬lərə eti¬raz et¬di¬lər. Be¬lə¬lə¬rin¬dən biri əs¬lən Dağlıq Qa¬ra¬bağ¬dan olan, atası Ba¬kıda fəh¬lə iş¬lə-yə¬rək ai¬ləsi üçün çö¬rək pulu qa¬zan¬mış Ye¬re¬¬van şə¬hər sa¬kini, İkin¬ci dun¬ya mü¬ha¬ri¬bə¬si¬nin iş¬ti¬rak-çısı, is¬te¬¬fada olan zabit, hə¬kim Geor¬gi Ka¬ra¬pe¬to¬viç Ter-Ako¬pov idi. O, 1980-ci ilin mart ayında re¬¬dak¬¬si¬yaya beş sə¬hi¬fə¬lik mək¬tub gön¬də¬rə¬rək oçer¬kə eti¬ra¬zını bil¬di¬rir¬di . Onun mək¬tu¬bun¬da irəli sür¬düyü id¬dia¬lar əsa¬sən aşa¬ğı¬¬da¬kı¬lar¬dan iba¬rət idi: müx¬bir İ.Y. Mes¬xi oçer¬ki ilə oxu¬cu¬ları çaş¬¬dı¬rır; mü¬ha¬ribə il¬lə¬rin¬də SSRİ-nin əha¬lisi azal¬sa da, mü¬ha¬ri¬bə¬dən son¬rakı dövr¬də ölkə əha¬lisi ümu¬mən təx¬mi¬nən iki dəfə, ça¬rizm zül¬mü al¬tın¬da in¬lə¬yən xalq¬lar isə daha çox artıb. Azər¬bay¬ca¬nın əha¬lisi 1920-1978-ci il¬lər¬də 3,1 dəfə, Nax¬çı¬van Muxtar Sovet Sosia¬list Res¬pub¬lika¬sı¬nın əha¬lisi 2,7 dəfə, Er¬mə¬¬nis¬ta¬nın əha¬lisi isə 4,2 dəfə artıb. La¬kin Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ¬da tam tər¬sinə olan və¬ziy¬yət ya¬ra¬nıb. Bu¬rada əhali heç 1913-cü il sə¬viy¬yə¬sinə çat¬ma¬¬yıb. 1913-cü ildə bu¬rada 176 min, 1923-cü ildə 158 min, 1979-cu ildə 161 min əhali ya¬şa¬yır¬dı. Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ ye¬ganə mil¬li qu¬rum¬dur ki, orada «yer¬li əhali» olan er¬mə¬ni¬lər azal¬mağa döğ¬ru gedib. Bü¬tün öl¬kədə iq¬ti¬sa¬diy¬yat ge¬niş in¬ki¬şaf edir, fab¬rik-za¬vod¬lar ti¬ki¬lir, yol¬lar çə¬ki¬lir, 40 min əha¬lisi olan Ste¬pa¬na¬kert üçün 26 ki¬lo¬metr¬lik Ağdam –Ste¬pa-na¬kert də¬mir¬yo¬lu¬nun çə¬ki¬lişi isə şi¬şir¬di¬lir, axı hələ mü¬ha¬ribə döv¬rün¬¬də Ste¬pa¬na¬ker¬tə ki¬çik də¬mir-yolu var idi. Bakı – Ağ¬dam də¬mir¬yolu isə çox¬dan iş¬lə¬yir. Qa¬ra¬ba¬ğın is¬te¬dad¬lı adam¬ları is¬tək¬lə¬rini il¬lər¬lə ye¬rinə ye¬tirə bil¬mə¬¬dik¬lə¬rin¬dən çı¬xıb ge¬dir¬lər. Onları iri şə¬hər¬lər öz¬lə¬rinə çəkir. Ste¬pa¬na¬kept-də çox¬dan¬dır ki, ya¬şa¬yış ev¬ləri ti¬ki¬li¬mir. Adam¬lar uzun il¬lər¬dir mən¬zil növ¬bə¬sin¬də göz¬lə¬yir¬lər. Buna bax¬ma¬ya¬raq, xan sa¬ra¬yı¬nın şai¬ri Molla Pəna¬h Va¬qifə 18 metr¬lik mav¬zo¬ley ucal¬dı¬lır, xan qızı şai¬rə Xurşid¬b¬anu Na¬tə¬van mədh edi¬lir. Ermə¬ni¬lər¬dən olan 15 aka¬de¬mik, 16 bəs¬tə¬kar və 23 ge¬ne¬ral unu¬du¬lur. Mux¬tar vi¬la¬yət ya¬ra¬dı¬lar¬kən əha¬li¬nin 94%-ni təş¬kil edən er¬məni xal¬qı özü¬nün ço¬xəsr¬lik ta¬ri¬xin¬də mə¬gər öz sı¬ra¬la¬rın¬dan xa¬ti¬rə¬si¬nin əbə¬di¬ləş¬di¬ril¬mə¬sinə la¬yiq olan adam¬lar ye¬tiş¬dirə bil¬mə-yib¬mi. Xalq mək¬təbə, üşaq müəs¬si¬sə¬lə¬rinə eh¬ti¬yac duy¬duğu və er¬məni me¬mar¬lıq abi¬də¬ləri bir-bi¬ri-nin ar¬dın¬ca da¬ğı¬dıl¬dığı bir za¬man¬da belə ti¬ki¬li¬lər la¬zım¬dır¬mı. Erməni əha¬li¬si¬nin ya¬rat¬dığı iki mil¬li əra¬zi¬dən biri olan Er¬mə¬nis¬tan SSR-də əhali art¬dığı, elm, təh¬sil, mə¬də¬niy¬yət in¬ki¬şaf et¬diyi halda, Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ¬da bü¬¬tün bun¬lar ge¬riyə gedir. İn¬di¬yə¬dək heç bir res¬pub¬li¬kada yer¬li əha¬li¬nin köç-mə¬sinə rast gə¬lin¬mə¬yib. Yer¬li er¬məni əha¬lisi sı¬xış¬dı¬rı¬lır. Azər¬bay¬can xal¬qı¬nın mə¬dəni sər¬vət¬ləri dir-çəl¬di¬lir. Di¬ya¬rın əha¬li¬si¬nin çox his¬sə¬sini təş¬kil edən yer¬li er¬məni xal¬qı¬nın mə¬dəni irsi ba¬rədə isə su-su¬lur.

Mək¬tub müəl¬lifi 4,5 min kvad¬rat ki¬lo¬metr əra¬zisi olan Dağ¬lıq Qa¬ra¬ba¬ğın Azər¬bay¬can tər¬ki-binə guya əda¬lət¬siz qa¬tıl¬dı¬ğını əsa¬ssız yerə id¬dia edır¬dı.

Həmin mək¬tubu jur¬na¬lın baş re¬dak¬toru A. Saf¬ro¬nov 1980-ci il mar¬tın 28-də Sov. İKP MK Si¬yasi bü¬rosu üzv¬lü¬yünə na¬mi¬zəd, Azər¬bay¬can KP MK-nın bi¬rin¬ci ka¬tibi Heydər Əli¬yevə gön¬də-rə¬rək, re¬dak¬si¬ya¬nın müəl¬lifə ca¬vab ve¬rər¬kən is¬ti¬fadə et¬məsi üçün im¬kan olar¬sa, mü¬la¬hi¬zə¬lə¬rini söy-lə¬mə¬sini xa¬hiş etdi . Saf¬ro¬no¬vun mək¬tubu Azər¬bay¬can KP MK-da 1980-ci il ap¬re¬lin 8-də 1569 №-lə qey¬diy¬yat¬dan keçdi. H. Əli¬yev ap¬re¬lin 10-da mək¬tub¬la ta¬nış ola¬raq «Mə¬nim¬lə da¬nı¬şın. B.S.Ge¬vor¬kovu ta¬nış edin» dər¬kə¬narı ya¬za¬raq MK-nın ideo¬lo¬giya ka¬tibi Kamran Ba¬ğı¬rova gön-dər¬di. Bun¬dan son¬ra Azər¬bay¬can KP Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ vi¬la¬yət par¬tiya ko¬mi¬tə¬si¬nin ka¬tibi B.S. Ge-vor¬kov vi¬la¬yə¬tin sosial-iq¬ti¬sadi və mə¬dəni in¬ki¬şa¬fına dair ki¬fa¬yət qə¬dər əsas¬lan¬dı¬rıl¬mış 11 may ta-rix¬li 59 s №-li məx¬fi ara¬yış hazırladı . Hə¬min ara¬yış ma¬yın 13-də Azər¬bay¬can KP MK-da 1569 №-lə qey¬diy¬yat¬dan ke¬çi¬ril¬di. Ara¬yış¬da Ter-Ako¬po¬vun mək¬tu¬bun¬da irəli sü¬rü¬lən id¬dia¬la¬rın əsas¬¬sız¬-lığı zən¬¬gin fakt və ma¬terial¬lar¬la tək¬zib olu¬nur¬du.

Heydər Əli¬yev bun¬dan son¬ra iyu¬nun 23-də A.V.Saf¬ro¬nova ün¬¬van¬la¬nan 252 №-li mək¬tubu im¬za¬ladı. Məkt¬uba 7 sə¬hi¬fə¬lik mü¬¬va¬¬fiq ara¬yış da əlavə edil¬di . Də¬qiq və tək¬zi¬bo¬lun¬maz faktlar əsa¬sın¬da ha¬zır¬lan¬mış ara¬¬yış¬da mək¬tu¬b¬dakı id¬dia¬lar qə¬tiy¬yət¬lə və tu¬tar¬lı fakt¬lar¬la rədd olu¬nur¬du. Ara¬yı¬şın əsas müd¬dəa¬ları aşa¬ğı¬da¬kı¬lar¬dan iba¬rət idi:

Bi¬rin¬cisi, Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ Mux¬tar Vi¬la¬yə¬ti¬nin ya¬ra¬dıl¬ma¬sına və sta¬¬tu¬suna dair hü¬quqi-si¬yasi mə¬sə¬lə¬lər Kom¬mu¬nist Par¬ti¬yasının, döv¬lətin sə¬nəd¬ləri və ar¬xiv ma¬terial¬ları əsa¬sın¬da, tu¬tar¬lı şə¬kil¬də izah olu¬nur¬du. Gös¬tə¬ri¬lir¬di ki, Azər¬bay¬can ilə iq¬ti¬sadi əla¬¬qə¬sini, azər¬bay¬can¬lı¬lar¬la er¬mə¬ni¬lər ara¬sın-da dai¬mi sül¬hün zə¬ru¬ri¬li¬yini nə¬zərə ala¬raq Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ Azər¬bay¬ca¬nın tər¬ki¬bin¬də sax¬la¬nıl¬mış¬¬dır. 1923-cü ildə par¬ti¬ya¬nın qə¬rarı ilə Mux¬tar Vi¬la¬yət ya¬ra¬dıl¬mış¬dır. Bu qə¬rar yek¬dil¬lik¬lə qə¬bul edil-miş¬dir.

İkin¬cisi, gös¬tə¬ri¬lir¬di ki, Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ¬da əha¬li¬nin azal¬ma¬sı¬¬nın 1913-cü illə mü¬qa¬yisə edil-mə¬si¬nin heç bir əsası yox¬dur. Çün¬ki bu za¬man mux¬tar vi¬la¬yət möv¬cud de¬yil¬di. Vila¬yə¬tin əra¬zi¬sinə Ye¬li¬za¬vet¬pol qu¬ber¬ni¬ya¬sı¬nın¬dan (Şuşa, Ca¬van¬şir, Cəb¬ra¬¬yıl, Zən¬ğə¬¬zur qə¬za¬ları) və res¬pub¬li¬ka¬nın in-diki ra¬yon¬la¬rı¬nın bə¬zisi də da¬xil ol¬muş¬du. Buna görə də mü¬qa¬yi¬sə¬nın is¬ti¬nad nöq¬təsi kimi Müx¬tar Vi¬la¬yə¬tin ya¬ra¬dıl¬ması ili gö¬tü¬rül¬mə¬li¬dir. 1923-cü ildə vi¬la¬yə¬tin əha¬¬lisi 158 min nə¬fər idi. Bö¬yük Və¬tən mü¬ha¬ri¬bəsi il¬lə¬rin¬də vi¬la¬yə¬tin əha¬lisi təbii ola¬raq azal¬mış¬dı. 1980-ci il ap¬re¬lin 1-nə olan mə-lu¬mata görə, vi¬la¬yə¬tin əha¬lisi 163,1 min nə¬fər olm¬uşdu. Bu isə vi¬la¬yət əha¬li¬si¬nin azal¬ma¬dı¬ğını gös-tə¬rir¬di. Vi¬la¬¬yət¬də ob¬yek¬tiv miq¬ra¬siya pro¬ses¬ləri get¬di¬yin¬dən, əha¬li¬nin və öl¬kə¬nin hə¬ya¬tın¬da bey-nəl¬mi¬ləl¬¬ləş¬mə prosesləri baş ver¬di¬yin¬dən bu¬rada 49 mil¬lə¬tin nü¬¬ma¬¬yən¬dəsi ya¬şa¬yır¬dı. Əha¬li¬nin 76%-ni er¬mə¬ni¬lər təş¬kil edir¬di.

Üçun¬cüsü, Dağ¬lıq Qa¬ra¬ba¬ğın iq¬ti¬sadi in¬ki¬şafı mə¬sə¬lə¬lə¬rinə ay¬dın¬lıq gə¬ti¬ri¬lir¬di. İn¬qi¬la¬ba¬dək Dağ¬lıq Qa¬ra¬ba¬ğın sə¬na¬yesi ki¬çik ya¬rım¬kus¬tar ema¬lat¬xa¬na¬lar¬dan iba¬rət idi. 70-ci il¬lər¬də isə vi¬la¬yət-də yüz¬lər¬lə məh¬sul is¬teh¬sal edən və nəin¬ki öl¬kə¬nin müx¬tə¬lif yer¬lə¬rinə gön¬də¬ri¬lən, eyni za¬man¬da xa¬ricə mal¬ları ix¬rac olu¬nan 45 sə¬naye müəs¬si¬səsi fəa¬liy¬yət gös¬tə¬rir¬di. So¬vet ha¬ki¬miy¬yəti il¬lə¬rin¬də vi¬la¬yət¬¬də sə¬naye məh¬sulu is¬teh¬salı 724 dəfə art¬mış¬dı. Əgər əv¬vəl¬ki be¬şil¬¬lik¬də vi¬la¬yət¬də sə¬naye məh¬sulu is¬teh¬sa¬lı¬nın həc¬mi 24% art¬mış¬dısa, 1976-1980-ci il¬lər¬də 50,3% art¬mış¬dı. Əmək məh¬sul-dar¬lığı 17,1% əvə¬zinə 37,6 % ol¬muş¬du. Bu müd¬dət ər¬zin¬də 80-dən çox yeni sə¬naye məh¬sulu bu-ra¬xıl¬mış¬dı. Ste¬pa¬na¬kert¬də ildə 6 min ma¬şın tə¬mir edən za¬vod ya¬ra¬dıl¬mış¬dı. Vi¬la¬yət¬də aqrar-sə-naye komp¬lek¬si də in¬ki¬şaf edir¬di. 1976-1979-cu il¬lər¬də kənd tə¬sər¬rü¬fatı məh¬sul¬la¬rı¬nın orta il¬lik məc¬mu ar¬tımı plan¬da nə¬zər¬də tu¬tu¬lan 16,8% əvə¬zinə 49,1% ol¬muş¬du. Bu il¬lər¬də əmək məh¬sul¬¬dar-lığı be¬şil¬lik plan¬da nə¬zər¬də tu¬tul¬muş 15,6% əvə¬zinə 42,8% art¬mış¬dı. Üzüm¬¬çü¬lük, mal¬dar¬lıq, bağ-çı¬lıq in¬ki¬şaf et¬miş¬di. Dağ¬lıq Qa¬ra¬bağ bü¬tün bu sa¬hə¬lər üzrə in¬ki¬şaf ba¬xı¬mın¬dan Cə¬nubi Qaf¬qaz¬da ya¬ra¬dıl¬mış mux¬tar vi¬la¬yət¬lə¬rin ha¬mı¬sını ge¬ridə qo¬yur¬du.

Dör¬dün¬cüsü, Ağdam – Ste¬pa¬na¬kert də¬mir¬yo¬lu¬nun çə¬kil¬məsi ba¬rədə də tu¬tar¬lı fakt və ma-terial¬lar ve¬ri¬lir¬di. Də¬mir¬yol xət¬ti¬nin çə¬ki¬lişi xərc¬lə¬ri¬nin 50%-ni SSRİ Də¬mir¬yol Na¬zir¬liyi, 50%-ni isə Azər¬bay¬can SSR hö¬ku¬məti ayır¬mış¬dı. Bu isə Azər¬bay¬ca¬nın di¬gər rayonları ilə Dağ¬lıq Qa¬ra¬ba-ğın əla¬qə¬sini güc¬lən¬di¬rir, nəq¬liy¬ya¬tın in¬ki¬şa¬fına, vi¬la¬yət¬də is¬teh¬sal olu¬nan məh¬sul¬la¬rın öl¬kə¬nin müx¬tə¬lif şə¬hər¬lə¬rinə da¬şın¬ma¬sına müs¬bət tə¬sir edir¬di.

Be¬şin¬cisi, vi¬la¬yət əha¬li¬si¬nin sosial-iq¬ti¬sadi hə¬ya¬tı¬nın xey¬li yük¬¬səl¬diyi gös¬tə¬ri¬lir¬di. Onun¬cu be-şil¬lik¬də əha¬li¬nin pul gə¬lir¬ləri doq¬¬qu¬zun¬cu be¬şil¬li¬yin mü¬va¬fiq döv¬rü ilə mü¬qa¬yi¬sədə 39,1% art¬¬mış¬dı. Pə¬ra¬kən¬də ti¬ca¬rət 18,3%, əha¬liyə gös¬tə¬ri¬lən məi¬şət xid¬məti 52% ço¬xal¬mış¬dı. Əha¬li¬nin təbii qaz¬la tə¬¬min edil¬məsi 1980-ci il yan¬¬varın 1-i üçün 95% olm¬uşdu. Yev¬lax – Ste¬pa¬na¬kert – Şuşa qaz kə-mə¬ri¬nin çə¬ki¬lişi vi¬la¬yət mər¬kə¬zi¬nin və Şuşa ku¬rort şə¬hə¬ri¬nin prob¬lem¬lə¬ri¬nin həl¬linə kö¬mək et¬miş¬di.

Al¬tın¬cısı, vi¬la¬yət¬də mən¬zil ti¬kin¬¬ti¬sinə xü¬susi diq¬qət ye¬ti¬ril¬diyi qeyd edi¬lir¬di. Ste¬pa¬na¬ker¬tin su təc¬hi¬za¬tı¬nın ge¬niş¬lən¬di¬ril¬məsi vi¬la¬yət mər¬kə¬zi¬nin tə¬mi¬na¬tı¬nın yax¬şı¬laş¬dı¬rıl¬ma¬sına im¬kan ver¬miş-di.

Yed¬din¬cisi, vi¬la¬yə¬tin mə¬dəni in¬ki¬şafı haq¬qın¬da mə¬lu¬mat ve¬ri¬lir¬di. İn¬qi¬la¬ba¬dək bu əra¬zidə şəx¬si adam¬lara məx¬sus olan yal¬nız üç mə¬dəni-maa¬rif müəs¬si¬səsi fəa¬liy¬yət gös¬tə¬rir¬di. Əha¬li¬nin 90%-dən çoxu sa¬vad¬sız idi. 70-ci il¬lər¬də isə vi¬la¬yə¬tin əha¬lisi baş¬dan-başa sa¬vad¬lı olm¬uşdu. Vi¬la-yət¬də 193 ümum¬təh¬sil mək¬təbi, o cüm¬lə¬dən 147 er¬məni mək¬təbi fəa¬liy¬yət gös¬tə¬rir¬di. Ste¬pa¬na¬kert Pe¬da¬qoji İns¬ti¬tu¬tun¬da dərs¬lər Azər¬bay¬can, rus və er¬məni dil¬lə¬rin¬də ke¬çi¬ri¬lir¬di. Vi¬la¬yət¬dəki 5 tex-ni¬kum¬dan və 5 tex¬niki-peşə təh¬sili mək¬tə¬bin¬dən 4-ündə dərs¬lər er¬məni di¬lin¬də ke¬çi¬ri¬lir¬di. Bu¬rada ki¬tab fon¬du 1,5 mln. olan 196 küt¬ləvi ki¬tab¬xana, 202 klub, mə¬¬də¬niy¬¬yət evi, 195 ki¬noteatr və ki¬no-qur¬ğusu, M.Qor¬ki adına Ste¬pa¬¬na¬¬kert şə¬hər dram teat¬rı, mah¬nı və rəqs an¬samb¬lı, er¬məni di¬lin¬də və rus di¬lin¬də dubl¬yajı nəşr olu¬nan «So¬ve¬ta¬kan Ka¬ra¬bax» qə¬zeti, 5 ra¬yon qə¬zeti (4-ü er¬məni di¬lin¬də, 1-i Azər¬bay¬can di¬lin¬də) var idi. Vi¬la¬yət¬də 2,5 saat ya¬yım¬la¬nan radio ve¬ri¬liş¬lə¬rin¬dən 2 saat¬dan çoxu er¬məni di¬lin¬də idi.

Sək¬ki¬zin¬cisi, vi¬la¬yət¬də abi¬də¬lə¬rin qo¬yul¬ması sa¬hə¬sin¬də hə¬ya¬¬ta ke¬çi¬ri¬lən təd¬bir¬lərə də ay¬dın-lıq gə¬ti¬ri¬lir¬di. Er¬məni xa¬dim¬lə¬¬rinə də abi¬də¬lər qo¬yul¬du¬ğuna dair fakt¬lar sa¬da¬lan¬dıq¬dan son¬ra gös-tə¬¬ri¬lir¬di ki, əha¬lisi əsa¬sən azər¬bay¬can¬lı¬lar¬dan iba¬rət olan Şu¬şada indi Azər¬bay¬can ədə¬biy¬ya¬tı¬nın klas¬siki Va¬qifə abidə qo¬yu¬lur. De¬yi¬¬lir¬di ki, Va¬qif Qa¬ra¬bağ xa¬nı¬nın və¬ziri-xa¬rici iş¬lər na¬ziri və¬zi¬fə¬-sinə uy¬¬ğun gə¬lən və¬zi¬fədə iş¬lə¬miş¬, Za¬qaf¬¬qa¬ziya ha¬kim¬lə¬ri¬nin İran şa¬hına qar¬şı mü¬ba¬ri¬zə¬sin¬də mü-hüm rol oynamış¬dır.

Be¬lə¬lik¬lə, ara¬yış¬da əsas¬sız er¬məni id¬dia¬ları qə¬tiy¬yət¬lə rədd edi¬lir¬di.

Erməni millətçilərinin xalqlar arasında düşmənçilik hisslərinin qızışdırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına daim qayğı göstərir, erməni və Azərbaycan xalqları arasında dostluğa çalışırdı. Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağın inkişafına xüsusi diqqət yetirirdi . DQMV özünü idarəetmənin bütün əsas elementlərinə sahib idi. Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-in tərkibində muxtar vilayət statusu 1936 və 1977-ci illər SSRİ Konstitusiyalarında təsbit olunmuşdu. SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyalarına əsasən DQMV-nin hüquqi statusu DQMV Xalq Deputatları Soveti tərəfindən Azərbaycan SSR Ali Sovetinə təqdim edilmiş və 1981-ci il iyunun 16-da qəbul edilmiş “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında” qanunla tənzimlənirdi . Milli ərazi vahidi kimi DQMV inzibati muxtariyyət formasına və əhalisinin xüsusi tələbatlarının həyata keçirilməsini təmin edən bir sıra hüquqlara malik idi. SSRİ konstitusiyasına uyğun olaraq DQMV SSRİ Ali Sovetinin Millətlər Sovetində 5, Azərbaycan SSR Ali Sovetində isə 12 deputatla təmsil olunurdu. DQMV-nin hakimiyyət orqanı olan Xalq Deputatları Soveti geniş səlahiyyətlərə malik idi, milli və digər xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, vilayətdə yaşayan vətəndaşların maraqları əsasında bütün yerli məsələləri həll edirdi. Muxtariyyət forması əhalinin özünəməxsus iqtisadi, sosial, mədəni və milli xüsusiyyətlərini və muxtar regionda həyat tərzini tam şəkildə əks etdirirdi.



Ermənistan yenidən Azərbaycana qarşı əsassız

ərazi iddiası qaldırır.

Kəmərli hadisəsi



1984-cü ildə Ermə¬nist¬an rəhbərliyi Qazax rayonunun Kə¬mər¬li kən¬di¬nin 1675 ha əra¬zi¬sinə id-dia irəli sürdü. Həmin əra¬zi Ermə¬nist¬an SSR Noyemberyan rayonunun Dovex kən¬di ilə qazax rayonunun Kə¬mər¬li kən¬di¬ arasınd¬a yerlə¬şir¬di. Kəmərli əha¬lisi həmin əsassız iddiaya etira¬z edə¬rək azərb¬ay¬canlı kənd rəh¬bər¬lə¬ri¬nin evlə¬rini daşa basmış¬dıla¬r. Er¬məni id¬dial¬arını da¬yan¬dır¬maq üçün kənd əha¬lisi rayon rəh¬bər¬li¬¬yinə, Azərb¬aycan höku¬mə¬tinə də¬fə¬lər¬lə müra¬ciət etmiş¬di¬lər. Hətt¬a həmin ilin oktyabr ayı¬nın bi¬rin¬ci yarı¬sınd¬a Moskvaya üç nə¬fər¬dən iba¬rət nüma¬yən¬də heyəti də gön¬dər¬¬miş¬di. Onlar Sov.İKP MK-da olmuşdular. Lakin Moskvaya müra¬ciətin nə¬ticəsi olmamışdı. Onlara aydın cavab verilməmişdi. Moskva torpaqların Azər¬bay¬can¬dan qo¬par¬dıl¬ması gös¬tə¬ri¬şini vermiş¬di.

Oktyabrın 24-də Azərb¬aycan SSR Nazir¬lər Soveti səd¬ri¬nin müa¬vini Ş.Rasiza¬də, Azərb¬aycan KP MK Qazax rayon partiya komi¬tə¬si¬nin bi¬rin¬ci katibi A.Sü¬l¬ey¬ma¬nov, rayon İcr¬aiy¬yə Komi¬tə¬si-nin səd¬ri B.Eyyubov və di¬gər rəs¬mi şəxs¬lər, Ermə¬nist¬an SSR Nazir¬lər Soveti səd¬ri¬nin bi¬rin¬ci müa-vini V.Movsesyan, Ermə¬nist¬an KP MK Noyem¬beryan rayon partiya komi¬tə¬si¬nin katibi P.Mamyan, cəmi 8 nə¬fər Kə¬mər¬li kən¬din¬dən 6 km aralıda yerlə¬şən Bataqlı bulaq deyi¬lən yerə gəl-di¬lər . Onlar Ermə¬nist¬anın əsasız iddia etdiyi meşə massi¬¬vinə yerin¬də baxmaq is¬tə¬yir¬di¬lər. Bu, kənd əhalisini hid¬dət¬lən¬¬dir¬di. Həya¬ti məna¬felə¬rinə toxunan mə¬sə¬lə¬nin qoyuluşundan narazı olan Kə¬mər¬li kən¬di¬nin 150 nə¬fər sakini, əsa¬sən qadın¬¬lar, gənc¬lər, uşaqlar onlarla gö¬rüşə gəl¬di¬lər. Kənd-dən təx¬mi¬nən 3,5 km aralıda maşınl¬arı qarşıla¬yaraq yolunu kə¬sən əha¬li etira¬zını bil¬dir¬di. Torpaqların veril¬məsi sə¬bəb¬lə¬rini soruş¬du. Rasiza¬də həmin əra¬zi ba¬rədə iki respublika nüma¬yən¬də¬-lə¬rin¬dən iba¬rət yaradıla¬caq komis¬siya tə¬rə¬fin¬dən son qəra¬r veri¬lə¬cə¬yini dedi . Kən¬din rəh¬bər¬ləri əra¬zi¬nin Ermə¬nist¬ana veril¬mə¬si¬nin nə¬zər¬də tutulduğunu söy¬lə¬yir¬di¬lər. Əhali Rasiza¬də, Movsesyan, Süle¬ymanov, Mamyan və Mehrabyanın oturduqları iki maşını əha¬tə etdi¬lər. Məsu¬l şəxs¬lər maşınd-an çıxa¬nda əha¬li onları təh¬qir etməyə başladı. Rasiza¬də, Movsesyan, Mehrabyan və Eyyubovu döy¬dü¬lər. Sonra onları zor¬la Kə¬mər¬li kənd klubuna gə¬tir¬di¬lər. Məcb¬ur etdi¬lər ki, belə bir rəs¬mi akt imz¬a¬lasınl¬ar: «Torpaq Kə¬mər¬li kən¬dinə məxs¬usdur və ondan alınm¬ayacaq¬dır». Onlar əha¬li¬nin tə¬lə-bini yerinə yetir¬di¬lər. Yalnız bundan sonra hə¬min adam¬ları klubdan çölə buraxdıla¬r. Klubda qayda yaratmaq is¬tə¬yən Kə¬mər¬li kənd soveti¬nin səd¬ri dö¬yül¬dü. Zədə aldı¬ğınd¬an xəs¬təxa¬naya apa-rıl¬dı. Qarı¬şıq¬lıq yarandı. Mə¬sələ bö¬yüdü. Əha¬li im¬za¬lan¬mış sə¬nədi al¬dıq¬dan son¬ra rəs¬mi şəxsləri kənd¬dən qovdu.

Yaranmış vəziyyət Azərb¬aycan KP MK büro¬sunun 1984-cü il 12 noyabr tarix¬li icl¬asınd¬a “Qazax rayonunun Kə¬mər¬li kən¬din¬də müna¬qişə haqqınd¬a” adı al¬tın¬da müza¬kirə edil¬di . İcl¬ası MK-nın bi¬rin¬ci katibi Kamran Bağıro¬v açdı. Bil¬dir¬di ki, baş verən müna¬qişə yerli əha¬li arasınd¬a qeyri-sağlam mil¬lət¬ləra¬rası müna¬si¬bət¬lə¬rin, uzun müd¬dət yı¬ğı¬lıb qalmış qarşı¬lıq¬lı əra¬zi id¬dial¬arı¬nın nə¬ti¬cə¬si¬dir. K.Bağıro¬v baş vermiş hadisə üçün yerli rayon rəh¬bər¬li¬yini və Rasiza¬dəni təq¬sir¬lən¬dir-di. Eyni zamanda, məsələ ilə bağlı Moskvadan göstəriş verildiyini də etira¬f etdi: “… Sov. İKP MK bi¬zim qar¬şı¬mız¬da mə¬sə¬ləni həll et¬mək və ge¬niş plan¬da həll et¬mək və¬zi¬fə¬sini qoy¬muş¬dur” . İcl¬asda Rasiza¬də çı¬xış etdi. Onun nit¬qin¬dən aydın olur ki, in¬di¬yə¬dək Azər¬bay¬can ilə Er¬mə¬nis¬tan ara¬sın¬da 11 mən¬tə¬qədə əra¬zi mə¬sə¬ləsi həll edil¬miş¬di.

Gərgin keçən müzakirələrdən sonra MK büro¬su müva¬fiq qə¬ra¬r qəbu¬l etdi . Rasiza¬dəyə töh-mət veril¬di. Bəzi azər¬baycanlı rəs¬mi şəxs¬lər cəza¬landı¬rıl¬dıla¬r, partiya sıra¬larınd¬an çıxa¬rıl¬dı¬lar. Ermənistan əsassız ərazi iddiasını təmin etdi.



Ermənistan Azərbaycana qarşı hərbi müdaxilə astanasında



Şirnikləşən Ermə¬nist¬an rəhbərliyinin təşviqi ilə erməni mil¬lət¬çi alim, ya¬zıçı, şair və jur¬¬na¬list-lə¬¬ri¬nin Azərbaycan və Tür¬¬kiyə əley¬hinə yaz¬¬dıq¬ları ki¬tab¬¬la¬rın nəş¬ri ço¬xalı¬rdı. Erməni dai¬rə¬ləri bir neçə istiqamətdə fəa¬liy¬yət gös¬tə¬rir¬di¬lər. Ermənistan rəhbərliyi ilk növbədə ta¬rix¬də heç bir za¬man ol¬ma¬yan uydurma “soyqı¬rım” mə¬sə¬lə¬sini ye¬ni¬dən qaldırdılar. Er¬mə¬nis¬tan KP MK so¬vet rəh¬bər¬li-yin¬dən 24 ap¬rel gü¬nünü «Soy¬qı¬rım qur¬ban¬la¬rı¬nın xa¬tirə günü» kimi qeyd et¬məyə icazə al¬mağa ça-lı¬şır¬dı. Bu məq¬səd¬lə Er¬mə¬nis¬tan KP MK-nın bi¬rin¬ci ka¬tibi K.Də¬mir¬çi¬¬yan Sov.İKP MK-ya mü-raciət edə¬rək Er¬mə¬nis¬tan SSR Ali So¬ve¬ti¬nin mü¬va¬fiq fər¬ma¬nının qəbul olunmasına Si¬yasi bü¬ro¬nun ra¬zı¬lıq ver¬mə¬sini is¬tədi. Hə¬min mü¬raciət Sov.İKP MK Si¬yasi bü¬ro¬su¬nun 1985-ci il fev¬ra¬lın 21-də ke¬çi¬ri¬lən ic¬la¬sı¬nın gün¬¬də¬li¬yinə da¬xil edil¬di. İc¬las¬da «Er¬məni soyqırımının 70 il¬liyi ilə əla¬qə¬dar təd-bir¬lər haq¬¬qın¬da» mə¬sələ mü¬za¬kirə olun¬du. Sov.İKP MK-nın baş ka¬tibi K.Çer¬nen¬ko xəs¬tə ol¬du-ğun¬dan ic¬lası MK ka¬tibi M.S.Qor¬ba¬çov apa¬rır¬dı. Müza¬ki¬rə¬lər qı¬zış¬dı. M. Qor¬ba¬çov Ermənistan rəhbərliyinin istəklərinin yerinə yetiril¬mə¬si¬nə, mə¬sələ ba¬rə¬¬də qə¬ra¬rın qə¬bul edil¬mə¬sinə çalışırdı. Si-yasi bü¬ro¬nun bəzi üzv¬ləri də ona tə¬rəf¬dar çı¬xır¬dı¬lar. SSRİ xa¬rici iş¬lər na¬ziri A.Qro¬mıko söz aldı. Mə¬sə¬lə¬nin mü¬za¬ki¬¬rə¬si¬nin his¬siyyata qa¬pıl¬ma¬dan ke¬çi¬ril¬¬mə¬sini tək¬lif etdi. Bil¬dir¬di ki, hə¬min dövr¬də tö¬rə¬di¬lən ha¬di¬sə¬lər¬də Os¬man¬lı Tür¬ki¬yəsi ilə ya¬naşı çar Ru¬si¬¬ya¬sı¬nın da gü¬nahı var¬dır. O, konk¬ret fakt¬lar və mən¬tiqi də¬lil¬lər gə¬ti¬rə¬rək bu mə¬sə¬ləyə dair qə¬ra¬rın qə¬bul edil¬mə¬¬si¬nin əley¬hinə çıxdı.

Çı¬xış edən SSRİ Na¬zir¬lər So¬ve¬ti¬¬nin səd¬ri N.Ti¬xo¬nov da Er¬mə¬nis¬tan KP-nin tək¬lif¬lə¬ri¬nin qə¬bul olun¬ma¬sı¬nın əley¬hinə danışdı. Təklifləri oxu¬¬yan¬¬da hə¬¬yə¬¬can¬lan¬dı¬ğını söy¬lədi. Bil¬dir¬di ki, SSRİ-nin Tür¬kiyə ilə mü¬na¬si¬¬bət¬ləri ye¬nicə qay¬daya düşür, Tür¬kiyə rəh¬¬bər¬¬ləri SSRİ-ni dost ölkə ad¬lan¬dı¬rır-lar. Ti¬xo¬nov ötən il Tür¬ki¬yəyə sə¬fəri za¬manı türk döv¬lət və hö¬ku¬¬mət baş¬çı¬la¬rı¬nın Er¬mə¬nis¬tan¬¬dakı an¬ti¬türk əhval-ru¬hiy¬yəni onun diq¬qə¬tinə çat¬¬dır¬dıql¬arını, şi¬ka¬yət et¬dik¬lə¬rini dedi. SSRİ Na¬zir¬lər So¬ve¬ti¬nin səd¬ri türk¬lə¬rin Bos¬for və Dar¬da¬nel bo¬ğaz¬la¬rın¬dan «qı¬fıl asmaq» im¬kan¬ları ol¬¬du¬ğunu da xa¬tır¬lada¬raq bu mə¬sə¬ləyə dair qə¬ra¬rın qə¬bul edil¬mə¬sini öl¬kə¬nin milli ma¬raq¬ları ba¬xı¬mın¬dan zi¬yan¬lı he¬sab etdi. Nə¬ti¬cədə gər¬gin mü¬za¬ki¬rə¬lər¬dən son¬ra Er¬mə¬nis¬tan rəh¬bər¬li¬yi¬nin tək¬lif¬ləri qə¬bul edil-mədi.

Tək¬lif rədd edil¬sə də, er¬məni dai¬rə¬lə¬ri¬nin fəa¬liy¬yə¬¬tinə baş¬qa bir is¬ti¬qa¬mət¬də şərait ya¬¬ra¬dıl¬dı. So¬vet mət¬bua¬tın¬da an¬ti¬türk ya¬zı¬la¬rın çapı ço¬xal¬dı. Xü¬su¬¬sən Er¬mə¬nis¬tan¬da nəşr edi¬lən ədəbi jur-nal¬lar¬da güclü an¬ti¬türk təbliğatı aparılırdı.

Türkiyəyə qarşı əsassız iddialarını reallaşdıra bilməyəcəklərini dərk edən Ermənistan rəhbərliyi 80-ci il¬lə¬rin or¬ta¬la¬rın¬da xa¬rici öl¬kə¬lər¬dəki er¬mə¬ni¬lə¬rin Er¬mə¬nis¬tana kö¬çü¬¬rül¬məsi mə¬sə¬lə-sini qal¬dır¬dı. Bu dəfə so¬vet hö¬ku¬məti həmin təklifi bəyəndi. SSRİ Na¬zir¬lər So¬veti 1985-ci il iyu-nun 20-də «1985-1986-cı il¬lər¬də xa¬rici öl¬kə¬lər¬dən er¬mə¬ni¬lə¬rin SSRİ-yə re¬pat¬ria¬¬si¬¬ya¬¬sı¬nın da¬vam et¬di¬ril¬məsi haq¬qın¬da» qə¬rar qə¬bul etdi .

Həmin qərarın yerinə yetirilməsi nəticəsində Ermənistana xarici ölkələrdən çoxlu erməni köçürüldü. Onlar özləri ilə qatı millətçiliyi gətirərək azərbaycanlılara qarşı düşmənçiliyi qızışdırırdılar.

Ermənistan bununla da kifayətlənmədi. Ermə¬nist¬an KP MK-nın bi¬rin¬ci katibi K.Də¬mir¬çiya¬n 1986-cı ilin noyabr ayınd¬a Sov.İKP MK-ya məx¬fi bir məkt¬ub yazdı. Məktubda gös¬tə¬rir¬di ki, Ermə¬nist¬anda sovet haki¬miy¬yəti qurul¬duğu ilk il¬lər¬dən Sov.İKP MK-nın qəra¬rları ilə müx¬tə¬lif xarici öl¬kə¬lər¬dən ermə¬ni¬lə¬rin repatria¬siya¬sı həya¬ta keçi¬ril¬miş¬, so¬vet ha¬ki¬miy¬yəti il¬lə¬rin¬də Ermə¬nist-an SSR-ə xaric¬dən 230 min nə¬fər¬dən çox erməni gətirilmişdir. Də¬mir¬çiya¬n yazır¬dı ki, məlu¬mata görə, Yaxın və Orta Şərq öl¬kə¬lə¬rin¬də (İran, Suriya, Livan, İraq, İor¬daniya) yaşayan ermə¬ni¬lər içə-ri¬sin¬də Ermə¬nist¬an SSR-ə daimi yaşa¬maq üçün gəl¬mək is¬tə¬yən¬lər vardır. Məkt¬ubun sonunda o, “repatria¬siya¬nın mü¬hüm siya¬si əhə¬miy¬yə¬tini nə¬zərə alaraq Ermə¬nist¬an KP MK və SSRİ Nazir¬lər Soveti¬nin 1985-ci il 25 iyun tarix¬li “1985-1986-cı il¬lər¬də xarici öl¬kə¬lər¬dən ermə¬¬ni¬lə¬rin SSRİ-yə repatria¬siya¬sı¬nın davam etdi¬ril¬məsi haqqınd¬a” qəra¬rı¬nın fəa¬liy¬yət müd¬də¬ti¬nin 1990-cı ilin sonunadək uza¬dılm¬a¬sını” xahiş edir¬di.

Məkt¬ubla tanış olan Sov.İKP MK katibi Y.Liqa¬çov 1986-cı il 22 noyabr tarix¬də “MK-ya tək¬lif hazır¬¬layın” dər¬kəna¬rı yazaraq MK-nın şöbə müdirləri N.İ.Savin¬kinə və Y.Z.Ra¬zu¬movskiyə gön¬dər¬di. Tapşırığı yerinə yetirən Sov.İKP MK-nın in¬ziba¬ti orqanlar şö¬bə¬si¬nin mü¬diri N.Savin¬kin və MK-nın partiya-təş¬kila¬t işi şö¬bə¬si¬nin mü¬dir müa¬vini N.Zolotaryev 1987-ci il mayın 7-də MK-ya müvafiq məx¬fi məkt¬ubla müra¬¬ciət et¬di¬lər . Məkt¬ubda deyi¬lir¬di ki, Sov.İKP MK-nın şö¬bə¬¬ləri tə¬¬rə¬fin¬dən sovet əha¬lisi içə¬ri¬sin¬də müha¬ci¬rət əhval-ruhiy¬¬yə¬si¬nin ol¬ması barədə tək¬lif¬lər hazırl-anmış¬dır. Həmin material¬¬larda ermə¬ni¬lə¬rin SSRİ-yə repatria¬siya edil¬məsi barədə mə¬¬sə¬ləyə də toxunulur. Qeyd edi¬lən¬ləri nə¬zərə alaraq Ermə¬nist¬an KP MK-nın müra¬ciə¬tinə yuxarıda gös¬tə¬ri¬lən bü¬tün material¬ın müzakirəsi zamanı son olaraq baxılm¬ası müm¬kün he¬sab edilirdi. Məktubla tanış olan Y.Liqa¬çov, A.Lukyanov, Y.Razumovski, A.Dobrı¬nin və b. “razıla¬şdı¬¬rıl¬¬sın” dər¬kəna¬rını yazdıla¬r.

Qeyd etmək lazım¬dır ki, SSRİ-yə köç¬mək is¬tə¬yən ermə¬¬ni¬lər kommunist və ya sosia¬list deyil, daşnaklar, sovet haki¬miy¬yə¬tinə düş¬mən olanlar idi. On¬la¬rın bir çoxu SSRİ-ni dağıtm¬ağa çalışa¬n xarici öl¬kə¬lə¬rin xüsu¬si xid¬mət orqanları ilə əmək¬daş¬lıq edir¬di¬lər. Həmin mü¬raciə¬tin ye¬rinə ye¬ti¬ril-məsi tə¬xirə sa¬lın¬sa da, er¬məni dai¬rə¬lə¬ri¬nin əl-qolu daha ge¬niş açıl¬dı. Xa¬rici öl¬kə¬¬lər¬dən er¬mə¬¬ni¬lər Ermənistan SSR-ə gəl¬məyə baş¬la¬dı¬lar. On¬lar öz¬ləri ilə SSRİ-nin mövcudluğunda mühüm rol oynayan milli münasibətlər baxımından ən zəif yer olan Cə¬nubi Qaf¬qaza qatı mil¬lət¬çi¬lik, düş-mən¬çi¬lik, kin-kü¬du¬rət gə¬tir¬di¬lər. Bu zəncirdə ən zəif həlqə erməni – azərbaycanlı münasibətləri idi.

NATO üzvü olan Türkiyəyə qarşı iddialarının bir çox səbəblər üzündən nəticə verməyəcəklərini başa düşən erməni dairələri hədəf kimi Azərbaycanı seçdilər. Lakin Heydər Əli¬yev Kreml¬də iş¬lə¬dik¬cə er¬məni id¬dia¬la¬¬rı¬nın real¬laş¬dı¬rıl¬ması müm¬kün de¬yil¬di. M. Qor¬ba¬çov və er¬məni xa¬dim¬lər Heydər Əli¬yevə qar¬şı çı¬xış edir¬di¬lər. On¬lar məq¬səd¬lə¬rinə çat¬maq üçün Heydər Əli¬ye¬vin üzə¬rinə to¬tal böh¬tan dolu hü¬cuma keç¬di¬lər. Sov.İKP MK Siyasi bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyev 1987-ci il oktyabrın 21-də keçirilən Sov.İKP MK plenumunda vəzifəsindən azad edildikdən bir neçə gün sonra M.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri Abel Aqanbekyanın Parisdə “İnterkontinental” oteldə erməni nümayəndələri qarşısında etdiyi və noyabrın 18-də “Humanite” qəzetində çap olunmuş çıxışı gərginlik yaratdı . O, guya Dağlıq Qarabağın əlaqəsini nəzərə alaraq Ermənistana birləşdirilməsi barədə sovet rəhbəri M.Qorbaçovun razılığını aldığını bildirdi . Tezliklə xarici ölkələrdəki erməni mətbuatı və radiostansiyalarının başlıca mövzusuna çevrilən həmin bəyanatın ardınca Ermənistanın əsassız ərazi iddiaları və Azərbaycanın daxili işlərinə kobud müdaxiləsi genişləndi. 1987-ci ilin noyabrında ermənilərin nümayəndələri Moskvaya gedərək əsassız tələblərini irəli sürdülər. Elə həmin ayda Ermənistanda Qafan və Mehri rayonlarında azərbaycanlılara qarşı hücumlar edildi. Bunun nəticəsində azərbaycanlılar qaçqına çevrilərək Azərbaycana gəlməyə başladılar. 1988-ci ilin yanvarında artıq Azərbaycanda Ermənistandan qovulan 4 min azərbaycanlı var idi. Həmin ilin fevralında Ermənistandan nümayəndələr yenidən Moskvaya səfər edərək sovet orqanları qarşısında əsassız tələblərini irəli sürdülər. 1988-ci il fevralın 11-də isə Stepanakertdə mitinqlər və konstitusiya quruluşu əleyhinə hərəkətlər başladı . Az sonra Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü başlandı.



Nəticə



Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü nəticəsində əmələ gəlmiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsini Azərbaycan cəmiyyəti yaratmamışdır. Tarixi təhlil göstərir ki, münaqişənin kökləri çarizm tərəfindən ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə, xüsusən indiki Dağlıq Qarabağa köçürülməsinə gedib çıxır.

Cənubi Qafqaz bolşeviklər tərəfindən işğal edilib sovetləşdirildikdən sonra sovet Rusiyası çarizm dövründə yeridilən ermənilərin yerləşdirilməsi siyasətini davam etdirdi. Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılardan sayca az olmalarına baxmayaraq, Dağlıq Qarabağda ermənilər üçün muxtariyyət yaradıldı. İkinci dünya müharibəsindən sonra sovet hökuməti xarici ölkələrdən erməniləri köçürərək Ermənistana yerləşdirdi. Onları yerləşdirmək üçün Ermənistandakı azərbaycanlıları deportasiya etdi. Cənubi Qafqaza gələn ermənilər özləri ilə düşmənçilik gətirərək milli münasibətləri kəskinləşdirdilər. Sovet rəhbərliyi tərəfindən dəstək alan Ermənistan XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından etibarən Dağlıq Qarabağa əsassız iddialar irəli sürdü. Az sonra isə Azərbaycana qarşı hərbi müdaxiləyə və təcavüzə başladı.



Conclusion



The Nagorno-Garabag problem emerged as a result of military aggression of Armenia against Azerbaijan has not been created by the Azerbaijan society. The historical analyses show that the roots of the conflict date back to the times when czarism moved Armenians to Azerbaijan territories, especially to Nagorno-Garabag.

The Soviet Russia continued czarist Russia’s policy of replacing Armenians after the South Caucasus was occupied by the Bolsheviks. The autonomous republic in Azerbaijan’s territory – Nagorno-Garabag, was created for Armenians whose number was fewer than Azerbaijanis living in the territory of Armenia. After the World War II the Soviet Government settled Armenians living abroad in the territory of Armenia and deported Azerbaijanis from Armenia. The Armenians coming to the South Caucasus strained the national relations with their feelings of hostility. Supported by the Soviet Leaders Armenia put in a groundless claim for Nagorno-Garabag in 80s of the XX century. And later Armenia began the military aggression and intervention against Azerbaijan.