Kafkas Savaşının sonunda Türkiye'ye yeniden yerleşim sürecinin karakteri daha kitlesel ve zorunlu olmuştur. Yazıldığı makalenin maksatlarından biri bu tarihi olayın temel nedenleri ve aşamaları tanımlama ve belirlemesidir. Bu bağlamda Rusya ve Türkiye`nin resmi çevreleri ve diğer Batı ülkelerin tarafından hazırlatma sürecini araştıracağız.

Muhacet faciasını nedenleri ve suçluların hakkında tarihi edebiyatında birçok görüş noktası vardır. En popüler oldukları:

 Çarlık hükümetinin politikası ve ...

 Türkiye ile Avrupa devletlerinin etkisidir.

O zaman Batı Dünyasını büyük etkisi altında olan Osmanlı İmperatorluğu bu sürecini sorumlusu olarak sadece Rus hükümetini görüyormuş. Kuzey Kafkasya’da sürüldüğü siyasi süreçlerine kendi jeopolitik ilgilerini saklayan Osmanlı İmparatorluğu'nun resmi çevreleri «sadece Müslüman kardeşlerimizin için sınırlarımızı açıyoruz» ifade etmişlerdir [Berzedzh N., 1996, s. 115].

Aynı zamanda çok zor siyasi ve ekonomik krizi olmasına rağmen Türkiye’nin o zamanki liderleri, aslında, Çerkes göçlerle ilgiliymiş ve her şekilde katkıda bulunmuştur.

Başta Osmanlı hükümeti yeni gelen Çerkes muhacirlerini Balkan ve Anadolu bölgelerinde yerleştirmeyi planlamıştır. Türklerin Dağlılara imdatı hem gerçek yardımdan, hem de Müslüman Dindarların tarafından İslam vaazinin güçlendirmesinden ibarettir. Bir örnek olarak Mart 1861 senesi eski bir Şamil Naibi’nin temyizi verebilir:

Tanrı'nın kulu Atabay`dan Müslüman kardeşlerine...

Size mücadele komuttuğu ve düşman taraflarında kalmayacaklarınızı bildiren Yüce Allah’ın önünde ayıp değil mi?

Onların yalan sözlerine nasıl inanabilmişsiniz?........İnanılmazdır!

Onların sizin için nefreti açıkça görünür ve kalplerinde saklanılmaz. Kur’anı Kerimde şöyle yazılmıştır: Müminler, bir kimse gaurlara hizmet verirse talihsizliğe uğrarsınız. İslam için asla cihat bırakmayın! Bizim Peygamber efendimizin dediği bibi: gaurların toprağından göç eden Müslüman kendi inançını saklap cennete girecektir [Smirnov N.A., 1958, s. 222].

Bu gibi propagandasının önemi Türkiye`nin gerçek amaclarından biri – Kafkasya`dan göç eden insanların gelmesiyle Türkiye`nin Müslüman nüfusun artırılmasıydı. Bazı Türk tarihçilere göre «Çürüyen Osmanlı İmperatorluğu için Çerkesler çimento gibiymiş" [www. balkaria.narod. ru].

Kırım Savaşı zamanda Türkiye'de Batı güçlerinin özellikle İngiltere ve Fransa’nın politik etkisi daha artmıştır. Rusya'ya karşı Türkiye ile ittifak içindeydi.

İngiltere en başında Rusya’nın zayıflatılması için Türkiye'ye Kafkasya’lılara destek verme ihtiyacına dikkat çekmiştir, lakin sonra Kafkas Dağlı hakların bağımsızlığı korumasında kendisi de katılmıştır.

İngiltere’nin resmen Türk limanlarının bütünlüğü için kefil olduktan sonra Türk filosunun Bosfor’da kalmakta olan İngiliz savaş gemilerin önünde yenilgisi İngiliz toplumun tahammül edemeyeceği bir tokatı oldu. Bu nedeniyle İngiltere Kafkasya'nın Dağlıların üzerine büyük etkisi olan, ortak dini inançı Türkiye'nin arkasında durmuştur.

Fransa da Dağlıların milli bağımsızlığı için sempati işaret altında sürdürdüğü politika izlemektedir. M.V. Pokrovskiy yazara göre Batı Dünyası, özellikle İngiltere ve Fransa, Karadeniz'de ve Batı Kafkasya egemenlik onayı için ve genel olarak Dağlıların dini ve milli duygularıyla oynayarak Çerkesleri Rusya'ya karşı bir silah gibi kullanmak istemiş [Pokrovsky, 1989, s. 136].

Osmanlı İmperatorluğu Çerkeslerin göçmelere resmen rıza heç bir vakit vermemiştir. 1859 yılında Osmanlı Hükümeti Kafkas kökenli göçmenleri için yerleşim kurallarını yayınlamış ve Rus Hükümetinden bu sürecin çok sayıda olmamasının gözetmesini sormuştur [Berje A.D. 1982, s. 342]. Sultan Hükümetin ve elçilerinin vaatleri Çerkeslerin kendi Tarihi Vatanını bırakmasına güçlü bir etkisi olmuştur.

9 Mart 1857 senesi mahacirlere ait kanunu yürürlüğe girmiştir [Berzedzh N., 1996, p.115]. Bu kanunu göçmenleri için ilgili makaleleri kapsamıştır:

1. Osmanlı Devletine yerleşmek isteyenlere Sultan güvenlik, özgürlük ve mülkiyet dokunulmazlığı garanti veriyormuş;

2. Göçmenlerin toprağı Arazi vergisiz.

3. Balkan yerleşimciler 6 ve Anadolu 12 yıl boyunca zorunlu askerlikten muaf tutuluyordu.

Hep bu eylemler 1860 yılında Göçmenlik ve Eğitim Komitesi’nin yapılmasıyla Türkiye’nin Çerkes göçmelerini dana önce bildiğini ve bunun için hazırlanmasını ifade ediyor.

Çerkeslerin sürgünü isteyen Rusya, Türkiye’nin bu eylemlerini bilmiştir ve onlara karşı hiç bir adım basmamıştır. Aksine bildiğimiz gibi, Rusya İmperatorluğu’nun Kafkasya Komutanlığı Dağlıların arasında şöyle Türk beyannamelerini yayınlatmıştır. Terek bölgesinin askeri komutanı General M.T. Loris-Melikov 18 Temmuz 1864 senesi Genel Kartsov’a kendi mektubunda yerli halkı arasında yayılabileceği bir Türk elçisinin proklamasyonun olduğunu yazmıştır. [Dzidzaria GA, 1982 s. 195].

Şamil'in esareti ve Kafkas Savaşının yakın tamamlanması Rus Hükümetinin Çerkeslere bir ültimatom ortaya koyma bir fırsatı vermiş: Çar Hükümetinin tarafından belirlenen çöl yerlere dağlardan yerleşmek; istemeyenleri ise Türkiye’ye göç edebilmişlerdir [Kumykov T.H., 1994, 93-94].

Rus hükümetinin ana hedefi – savaşçı halkından boş etme ve güzel bereketli bu bölgeyi Kazak nüfusu için açmasıydı. Genellikle Rusya`nın tarafından itaatkâr gösteren Çerkesler için verildiği yerler verimli ve sulak değildi, bu sebepten zavallılar ültimatomün ikinci variasyonu seçmek zorunda kalmışlardır – Türkiye'ye muhacir yolunu açmaktır. Grandük Mihail Nikolayeviç’in Raporu açıkça Çerkes sorunun bir tek (iki çözümü değil) varlığını gösterir: "...Abadzehlerin bütün topraklarını işgal ettiği Kazak ve bizim ordumuzun tarafından dağlardan kesilmiş teslim şartları yapmak zorunda kaldılar. Şubat ayın devamında onların ailelerle Kuban vadisine yerlemelidirler; diğeri yolu – Türkiye`ye çıkmak" [Berzeg N., 1996, s.116].

Tehcirin politik sebeplerden başka sosyal-ekonomik nedenleri varmış. Rusya’da soyluların köylüleri sahip olma hakkından maruz kaldıktan sonra zengin Kafkas Beyleri Rus vatandaşlığın kabul edilmesiyle köylülerini kaybetmekten korkmuşlar. Bu sebepten Türkiye'ye giderek birlikte köylülerini getirmeye başladı. [Berje A.D., 1882, s.346-347].

Muhacir meselesiyle ilgilenen araştırmacıları bu olayın temeli olarak asırlık gelenek ve yayla nüfusunun gelenekleri saymışlardır. Böylece Rus yazarı Smirnov N.A.: «...çoğu durumda Çerkesler, kendi iradesine karşı Türkiye'ye gitmiş» belirtiyor. Çarlık hükümeti tehciri iyi finanse edilmektedir, bu bağlamda bazen feodalin arzusu ek kazanç almak için köylülerin önünde uzak yolu açtı. Mussa Kunduhov parlak bir örnek. Rus Ordusunun General olup Rus hükümetini Kafkasya'dan en "tehlikeli" insanlarını götürdüğünü ikna etmiş ve hükümetinden 45 bin ruble bu "yardım" için almıştır [Dzagurov G.A., 1925, s.47]. Şapsığdan İshak Efendi yerleşimleri için bir suç ortağı oldu. Bu nedenle ona 200 ruble ömür boyu emeklilik teşvik için atandı.

O yıllara ait belgeleri Rus hükümeti yerli halktan Kuzey-Batı Kafkasya temizlemeyi taahhüt olduğunu inandırıcı göstermektedir.

Öfke Kraliyet yöneticileri ve Kazak elitlerin keyfiliği de tehciri için daha bir sebebiymiştir. Kanunsuz cinayet, küçük hakaret, dayak, arazi kapma – onlar çok acıydılar.

Bu makalede Tespit Çerkeslerin toplu göçü nedenleri ortada öneririz – Karadeniz yakınlarındaki XIX. Yüzyılı Batı Kafkasya ikinci yarısında tek taraflı ve İngiltere ve Fransa, diğer taraftan da Rusya arasındaki siyasi bir mücadele alanın haline geldi.

Bu nedenle, Rusya XIX. Yüzyılın 60’lı yıllarında soru Kafkasya'nın fethi hakkında büyüdü, ne olursa olsun.

Karadeniz yakınlarındaki XIX yüzyıl Batı Kafkasya ikinci yarısında tek taraflı ve İngiltere ve Fransa, diğer taraftan da Rusya arasındaki siyasi mücadelenin bir arena haline geldi. Bu nedenle, Rusya XIX yüzyılın 60 yıllarında, Kafkasya'nın fethi meselesini ortaya koydu.